PatronKA 2025 Maria pawlikowska-jasnorzewska

PatronKA 2025 Maria pawlikowska-jasnorzewska

w 80. rocznicę śmierci

24.11.1891 - 09.07.1945

START

Życiorys. Artystka z Rodu Kossaków

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska urodziła się 24 listopada 1891 roku w Krakowie, w rodzinie o silnych tradycjach artystycznych i patriotycznych. Była córką Wojciecha Kossaka, wybitnego malarza batalistycznego, i Marii z Kisielnickich. Jej dziadek, Juliusz Kossak, również był uznanym malarzem, a siostra – Magdalena Samozwaniec – zasłynęła jako satyryczka i autorka powieści obyczajowych. Dorastała w słynnej „Kossakówce” – domu rodzinnym Kossaków, który był ważnym miejscem życia kulturalnego Krakowa przełomu XIX i XX wieku. Gościli tam znani artyści, pisarze, politycy, co miało ogromny wpływ na rozwój wrażliwości młodej Marii. Wychowywana w atmosferze swobody twórczej i intelektualnej, od najmłodszych lat przejawiała talent literacki i artystyczny – początkowo próbowała swoich sił w malarstwie, a później całkowicie poświęciła się poezji. Uczyła się w domu, a następnie pobierała lekcje rysunku w Szkole Sztuk Pięknych dla Kobiet w Krakowie. Nigdy nie ukończyła studiów wyższych, jednak była osobą niezwykle oczytaną i oczywistym talentem literackim. Już wmłodości publikowała swoje wiersze w prasie literackiej, zyskując uznanie w środowisku artystycznym. Była trzykrotnie zamężna. Jej ostatni mąż, Stefan Jasnorzewski, był oficerem lotnictwa – to od jego nazwiska przyjęła drugi człon swojego nazwiska. Związki Marii były często burzliwe i nieszczęśliwe, co znalazło odzwierciedlenie w jej poezji, pełnej emocji, tęsknoty i poszukiwania prawdziwej miłości. W czasie II wojny światowej, po wybuchu kampanii wrześniowej, Maria wraz z mężem opuściła Polskę – przez Rumunię, Francję i w końcu trafiła do Wielkiej Brytanii. Zamieszkała w Manchesterze, gdzie żyła w trudnych warunkach materialnych, zmagając się z chorobą nowotworową. Choć była daleko od ojczyzny, nie przestała pisać – jej ostatnie utwory przepełnione są nostalgią, smutkiem i refleksją nad losem emigranta.

[Moje córki] : [fotografia obrazu Wojciecha Kossaka] [przed 1939]

Kossakówka. Dworek w Krakowie, ul. Juliusza Kossaka 4

Miejsce w literaturze polskiej

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska zajmuje ważne i wyjątkowe miejsce w literaturze polskiej XX wieku. Choć bywa kojarzona z grupą Skamander, jej twórczość znacznie różniła się od poezji innych członków tego kręgu. Podczas gdy Skamandryci skupiali się na życiu społecznym i miejskim, Jasnorzewska wnosiła do literatury ton osobisty, liryczny i zmysłowy – bardziej intymny i kobiecy. Była jedną z pierwszych poetek, które z taką szczerością pisały o uczuciach, emocjach i kobiecej psychice. Nazywano ją „polską Safoną” – jak grecka poetka, potrafiła ukazywać miłość i relacje z niezwykłą wrażliwością i delikatnością, ale też odwagą. Jej twórczość wyprzedzała swoje czasy – poruszała tematy, które wcześniej rzadko gościły w poezji: niezależność kobiet, cielesność, samotność, krytyka społecznych konwenansów. Dzięki temu była i pozostaje inspiracją dla kolejnych pokoleń twórczyń, a jej pozycja w kanonie polskiej literatury jest dziś niekwestionowana.

Kwartet żeński : Kazimiera Iłłakowiczówna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Wisława Szymborska, Ewa Lipska : wiersze : dwie wariacje w instrumentacji Karla Dedeciusa, 1987

Styl i tematyka poezji

Poezja Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej-to przede wszystkim liryka osobista – subtelna, zmysłowa, nastrojowa. Jej utwory cechuje niezwykła lekkość języka, a jednocześnie głęboka emocjonalność i refleksyjność. Operowała prostym, klarownym stylem, pełnym metafor, obrazów przyrody i odniesień do codziennych doświadczeń, które zyskiwały w jej poezji wymiar uniwersalny. Głównymi tematami jej twórczości były: miłość, samotność, wolność, tęsknota, przemijanie, a także relacja człowieka z naturą. W wielu wierszach powraca także wątek kobiecej tożsamości i potrzeba niezależności – zarówno emocjonalnej, jak i społecznej. Maria odważnie poruszała tematy, które w dwudziestoleciu międzywojennym uważane były za kontrowersyjne: cielesność, erotyzm, krytyka tradycyjnych ról kobiety w społeczeństwie. Dzięki temu uważana jest dziś za jedną z prekursorek literatury feministycznej w Polsce. Jej poezja – mimo że często kameralna i delikatna – niosła w sobie siłę: była wyrazem niezgody na ograniczenia narzucane przez normy społeczne, religijne czy obyczajowe. Tworzyła poezję nowoczesną, wolną od patosu, bliską codziennemu życiu i ludzkim emocjom. Często porównywano ją do impresjonistki – malowała słowem obrazy chwil, nastrojów i wewnętrznych przeżyć.

Marja Pawlikowska (Jasnorzewska) ur. w 1895 r. : poetka i komedjopisarka : "Niebieskie migdały", "Dancing", "Karnet balowy", Wachlarz", Cisza leśna", "Paryż", "Profil białej damy", "Szofer Archibald", "Kochanek Sybilii", "Thompson", "Egipska pszenica", "Śpiąca załoga"

NAJWAŻNIEJSZE TOMIKI

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska była niezwykle płodną poetką – opublikowała kilkanaście tomików poezji, z których wiele na trwałe weszło do kanonu literatury polskiej. Jej wiersze ukazywały się regularnie od początku lat 20. XX wieku i zawsze budziły żywe emocje – zarówno zachwyt, jak i kontrowersje.

Do jej najważniejszych zbiorów należą:

„Niebieskie migdały” (1922) – debiutancki tomik, który od razu zwrócił uwagę krytyków i czytelników. Pełen jest marzeń, impresji i kobiecej wrażliwości. Już tutaj widoczny jest jej unikalny styl – subtelny, obrazowy i osobisty. „Pocałunki” (1926) – jeden z najbardziej znanych zbiorów poetki, nasycony zmysłowością i emocją. Wiersze z tego tomu ukazują miłość w różnych odsłonach: od czułości i namiętności po ból, rozczarowanie i tęsknotę. „Surowy jedwab” (1936) – dojrzała poezja, w której pojawia się więcej refleksji nad przemijaniem, rozczarowaniami życiowymi i społeczną rolą kobiety. Tytuł doskonale oddaje kontrast między kruchością a siłą – jednym z głównych motywów tego tomu. „Śpiewnik” (1944) – ostatni wydany za życia zbiór, powstały na emigracji w Wielkiej Brytanii. To poezja pełna smutku, nostalgii i poczucia wyobcowania. Wiersze te niosą głęboki ton egzystencjalny – mówią o tęsknocie za krajem, utracie i końcu epoki. Każdy z jej tomików stanowi osobny etap twórczy, a zarazem intymny zapis duchowego życia poetki. To poezja, która dojrzewała razem z autorką – od młodzieńczej lekkości po głęboką melancholię ostatnich lat.

Dramaty i Teatr

Choć Maria Pawlikowska-Jasnorzewska najbardziej znana jest jako poetka, pozostawiła po sobie również imponujący dorobek dramatopisarski. Napisała ponad 20 sztuk teatralnych, z których wiele wyprzedzało swoją epokę zarówno tematyką, jak i formą. Jej dramaty to odważne, nowoczesne teksty, w których poruszała kwestie społeczne, psychologiczne i polityczne, często uważane wówczas za kontrowersyjne. Głównymi tematami jej sztuk były: – pozycja kobiet w społeczeństwie, – relacje małżeńskie i rodzinne, – rozwody, – przemoc domowa, – wolność jednostki, – oraz krytyka władzy i totalitaryzmu. Najbardziej znanym dramatem Jasnorzewskiej jest „Baba-Dziwo” (1937) – ostra satyra polityczna, będąca odważną krytyką totalitaryzmu i dyktatury. Tytułowa bohaterka to groteskowa kobieta-dyktator, która terroryzuje społeczeństwo w imię fałszywego porządku. Sztuka ta została uznana za niezwykle nowatorską i do dziś bywa wystawiana jako przykład literatury zaangażowanej. Jasnorzewska wierzyła, że teatr może pełnić rolę lustra społecznego i być narzędziem zmiany. Jej sztuki miały być nie tylko rozrywką, ale też impulsem do refleksji nad normami obyczajowymi i moralnymi. Często prezentowała w nich bohaterki kobiece, które próbowały walczyć o swoją niezależność i podważały narzucone im role. Pod względem formalnym dramaty Jasnorzewskiej były zwięzłe, dynamiczne, często posługujące się ironią i groteską. Dzięki swojej nowoczesności i uniwersalnej tematyce zyskały uznanie nie tylko w Polsce, ale także wśród emigracyjnych środowisk teatralnych.

życie prywatne

Życie prywatne Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej było równie barwne i niejednoznaczne jak jej twórczość. Była trzykrotnie zamężna, a każdy z tych związków miał wpływ na jej emocje i poezję. Pierwsze dwa małżeństwa zakończyły się rozwodem. Jej ostatnim i najbardziej trwałym partnerem był lotnik Stefan Jasnorzewski, z którym dzieliła życie aż do śmierci i od którego nazwiska przyjęła drugi człon swojego pseudonimu literackiego. Choć wiele jej wierszy opowiada o miłości, namiętności i pragnieniu bliskości, sama poetka nie zaznała w życiu uczuciowym pełnej stabilizacji. Jej relacje z mężczyznami bywały skomplikowane i często pozostawiały ją z poczuciem rozczarowania. Wrażliwa i głęboko emocjonalna, przeżywała miłość intensywnie, co znajdowało wyraz w jej liryce – szczerej, zmysłowej, ale też czasem gorzkiej. Maria była kobietą nowoczesną, niezależną, łamiącą obyczajowe schematy. Nie chciała podporządkowywać się tradycyjnym oczekiwaniom wobec kobiet – zarówno w życiu, jak i w sztuce. Fascynowała swoją oryginalnością, inteligencją i artystycznym wdziękiem. Otaczała się przyjaciółmi ze świata kultury i sztuki, a jej obecność wzbudzała zainteresowanie. Podczas II wojny światowej, wraz z mężem, opuściła Polskę i przez Rumunię oraz Francję dotarła do Wielkiej Brytanii. Osiadła w Manchesterze, gdzie spędziła ostatnie lata życia. Emigracja była dla niej bolesnym doświadczeniem – czuła się samotna, wyobcowana i tęskniła za ojczyzną. Dodatkowo zmagała się z ciężką chorobą nowotworową, która powoli odbierała jej siły. Zmarła 9 lipca 1945 roku w wieku 53 lat, pozostawiając po sobie bogaty i poruszający dorobek.

Portret autorstwa Witkacego, 1924

Portret autorstwa Wojciecha Kossaka, 1934

Dziedzictwo i znaczenie dzisiaj

Twórczość Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej pozostaje niezwykle aktualna i inspirująca także w dzisiejszych czasach. Jej poezja to nie tylko artystyczne dzieło, ale przede wszystkim głos kobiety, która odważnie mówiła o swoich uczuciach, tęsknotach i dążeniach do wolności. W czasach, gdy kobiecy punkt widzenia często bywał marginalizowany, Pawlikowska-Jasnorzewska wyrażała swoje emocje i doświadczenia w sposób szczery, autentyczny i pełen odwagi. Jej utwory poruszają tematy, które wciąż rezonują z współczesnymi czytelnikami: samotność, niezależność, prawo do wyrażania siebie, krytyka społecznych norm i uprzedzeń. Dzięki temu jej poezja zyskała status uniwersalnej – potrafi mówić do ludzi różnych pokoleń, środowisk i kultur. Pawlikowska-Jasnorzewska była również prekursorką w poruszaniu kwestii dotyczących psychologii kobiet oraz ich roli społecznej, co dziś jest jednym z kluczowych tematów w literaturze feministycznej i gender studies. Jej wrażliwość na problemy emancypacji i wolności jednostki czyni ją postacią wyjątkową i nowatorską, a jej utwory są chętnie badane i interpretowane przez badaczy literatury. Nie bez znaczenia jest także fakt, że jej życie – pełne pasji, artystycznych sukcesów, ale i trudności, zwłaszcza podczas emigracji i wojny – jest źródłem inspiracji i wzorem odwagi. Jej postawa wobec losu, niezłomność i nieustanne poszukiwanie własnej drogi w świecie pełnym ograniczeń, są przykładem dla wielu współczesnych twórczyń i twórców. Współcześnie coraz więcej inicjatyw edukacyjnych, kulturalnych i literackich przypomina o Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, organizując spotkania, czytania jej poezji, a także wystawienia jej dramatów. Dzięki temu jej dzieło zyskuje nowe życie i trafia do szerokiego grona odbiorców. Dlatego właśnie w roku 2025, kiedy jest patronką roku, jej dziedzictwo zostanie ponownie podkreślone jako symbol siły słowa, wolności ducha i kobiecej wrażliwości, które nie tracą nic na swojej mocy i znaczeniu.

Grób Pawlikowskiej i jej męża Stefana Jasnorzewskiego w Manchesterze. Fot. Plucas58

Pomnik-sześcian upamiętniający Marię Pawlikowską-Jasnorzewską przy ulicy Poetów na osiedlu Wizjonerów w Krakowie. Fot. Mach240390

Opracowanie: Anna Borkowska Miejska Biblioteka Publiczna W Jaworznie - Filia Szczakowa

1. Żródło zdjęć:

2. Żródło tekstu:

wikipedia.pl polona.pl Narodowe Archiwum Cyfrowe

wikipedia.pl Zgiełk serca: Opowieść o Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej /Małgorzata Czyńska. - Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2025 Bagienna niezapominajka: nieznane życie Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewska /Arael Zurli. - Warszawa: Bellona, 2015