5 клас мова

Info

Раздзел навукі аб мове, у якім вывучаюцца словазлучэнні і сказы, называецца сінтаксісам.

Сказы, у склад якіх уваходзяць толькі дзейнік і выказнік, называюцца неразвітымі: Лісты ападаюць. Восень настала. Неразвітыя сказы могуць складацца толькі з дзейніка або толькі з выказніка: Восень. Лістапад. Пахаладала. Падмарозіла.

Акалічнасць — гэта даданы член сказа, які аба значае месца, час, прычыну, спосаб дзеяння. Акалічнасць месца адказвае на пытанні д з е? к у д ы? а д к у л ь?; акалічнасць часу — на пытанні к а л і? у я к і п р а м е ж а к ч а с у?; акалічнасць прычыны — на пытанні ч а м у? п а я к о й п р ы ч ы н е?; акалічнасць спосабу дзеяння — на пытанні я к? я к і м ч ы н а м? У сказе акалічнасць залежыць ад выказніка і выра- жаецца назоўнікам з прыназоўнікам, а таксама словамі, якія абазначаюць месца (блізка, далёка), час (заўсёды, учора), якасць (весела, лёгка) і інш.

Простая мова — гэта чужое выказванне, перададзенае даслоўна, без змен. Сказ з простай мовай складаецца з дзвюх частак — слоў аўтара і простай мовы:«Давай крыху адпачнём», — ціха прашаптаў Міця слабым голасам. Словы аўтара ўказваюць, каму належыць выказванне, як, якім тонам было сказана. Простая мова бярэцца ў двукоссе і пішацца з вялікай літары: Неяк у нядзельку гаворыць дзед Ігнась Міхаську: «Пойдзем, унучак, таго хітрага шчупака зловім» А: «П».

Выказнік называе дзеянне, стан ці прымету дзейніка і адказвае на пытанні ш т о р о б і ц ь п р а д м е т? я к і п р а д м е т? х т о т а к і п р а д м е т? ш т о т ак о е п р а д м е т? Выказнік часцей за ўсё выражаецца дзеясловам, але можа быць выражаны назоўнікам, прыметнікам або словазлучэннем. Ліст ціха падае на дол. Восень — пара залатая. Парк восенню рознакаляровы.

Словазлучэнні складаюцца з двух слоў — галоўнага і залежнага. Залежнае слова ўдакладняе сэнс галоўнага. Галоўнае і залежнае словы могуць выражацца любой часцінай мовы. Залежнае слова звязваецца з галоўным па сэнсе і граматычна.

П а і н т а н а ц ы і (эмацыянальнай афарбоўцы) сказы могуць быць клічнымі і няклічнымі: Хопіць сядзець ля камп’ютара! Колькі радасці прыносіць нам цікавая кніга! — Не сядзі каля камп’ютара. Цікавая кніга прыносіць нам радасць.

Сказы, у якіх выказваецца просьба, пажаданне ці загад, называюцца пабуджальнымі: Дапамажы мне, калі ласка.

Словазлучэнні складаюцца з двух слоў — галоўнага і залежнага. Галоўнае слова — гэта слова, ад якога ставіцца пытанне. Залежнае слова ўдакладняе сэнс галоўнага. Галоўнае і залежнае словы могуць выражацца любой часцінай мовы. Залежнае слова звязваецца з галоўным па сэнсе і граматычна.

Дзейнік абазначае тое, пра каго або пра што гаворыцца ў сказе, і адказвае на пытанні х т о? ш т о? Дзейнік выражаецца назоўнікам ці займеннікам у назоўным склоне.

П а і н т а н а ц ы і (эмацыянальнай афарбоўцы) сказы могуць быць клічнымі і няклічнымі: Хопіць сядзець ля камп’ютара! Колькі радасці прыносіць нам цікавая кніга! — Не сядзі каля камп’ютара. Цікавая кніга прыносіць нам радасць.

Члены сказа, якія паясняюць дзейнік і выказнік і залежаць ад іх, называюцца даданымі членамі сказа.Да даданых членаў сказа адносяцца дапаўненне, азначэнне і акалічнасць.

Інтанацыя, -і, жаночы род 1. Тон, характар вымаўлення, якія выражаюць пачуццё таго, хто гаворыць, яго адносіны да прадмета гутаркі, асаблівасці яго душэўнага складу. Аратарскія інтанацыі. Начальніцкія інтанацыі. 2. Рытміка-меладычны лад мовы, чаргаванне павышэнняў і паніжэнняў тону пры вымаўленні. Пытальная інтанацыя. Размоўная інтанацыя. 3. Дакладнае па вышыні выкананне ўсіх музычных гукаў.

Азначэнне — гэта даданы член сказа, які аба- значае прымету прадмета і адказвае на пытанні які? якая? якое? якія? чый? чыя? чыё? чые? Азначэнне звычайна выражаецца прыметнікам ці займеннікам. Залежыць яно ад членаў сказа, выражаных назоўнікам.

Сказы, у якіх, акрамя дзейніка і выказніка, ёсць даданыя члены сказа, называюцца развітымі: Лісты ападаюць (з ч а г о?) з дрэў (сказ развіты дапаўненнем). (Я к і я?) Жоўтыя лісты ападаюць (сказ развіты азначэннем). (К а л і?) Восенню лісты ападаюць (сказ развіты акалічнасцю).

Граматычную аснову сказа ўтвараюць галоўныя члены — дзейнік і выказнік. Я чую музыку лістапада.

Сказы, у якіх паведамляецца пра што-небудзь, называюцца апавядальнымі: Сябар заўсёды прыйдзе на дапамогу.

Аднароднымі членамі сказа называюцца словы, якія адказваюць на адно і тое пытанне, адносяцца да аднаго члена сказа. Яны не залежаць адзін ад аднаго. Аднароднымі могуць быць і галоўныя, і даданыя члены сказа.Аднародныя члены сказа звязваюцца пры дапамозе інтанацыі пералічэння ці пры дапамозе інтанацыі пералічэння і злучнікаў. Калі аднародныя члены сказа звязваюцца злучнікамі а, але, ды (ды ў значэнні але), то яны чытаюцца з інтанацыяй супрацьпастаўлення.

Сказы, у якіх пытаюцца пра штосьці, называюцца пытальнымі: Ці зможаш ты мне дапамагчы?

Дапаўненне — гэта даданы член сказа, які аба значае прадмет і адказвае на пытанні ўскосных склонаў: памагае (к а м у?) маме, чытае (ш т о?) кнігу, сябруе (з к і м?) з аднакласнікамі. У сказе дапаўненне выражаецца назоўнікам ці займеннікам і залежыць ад выказніка. Пры разборы сказа дапаўненне падкрэсліваецца пункцірнай лініяй.

Дыялог — размова паміж дзвюма асобамі. Дыялог складаецца з рэплік — выказванняў кожнай асобы. Рэплікі ў дыялогу запісваюцца з чырвонага радка з вялікай літары. Перад рэплікай ставіцца працяжнік.

Зваротак — гэта слова (ці спалучэнне слоў), што абазначае асобу ці прадмет, да якога звяртаюцца падчас маўлення:Прывітанне вам, суседзі! Сябры мае малыя! Цяжкія мы прайшлі да вас дарогі баявыя. Нам хораша ў нашай краіне. Жыві, Беларусь, прыгажэй! Зваротак звычайна выражаецца назоўнікам у назоўным склоне або спалучэннем слоў: Хай будзе светлы ваш узлёт да новых спраў, сябры. Шчасця мы, Радзіма дарагая, не шукаем за мяжой .