Mapa conceptual circular

01

ERREPUBLIKAREN ALDARRIKAPENA

02

11

LEHEN ESTAUTUAREN SAIAKERA

09

gerraren ondoriak

Subtítulo aquí

03

10

santoñako ituna

FRONTE POPULARRA

II.ERREPUBLIKA ETA GERRA ZIBILLA EUSKAL HERRIAN

04

09

burdin hesia

1936ko estatutua

08

05

gernikako bonbardaketa

07

gerra gipuzkoan

06

matxitxakoko gudua

legutioko gudua

1931ko apirilean, Euskadin Bigarren Errepublikaren aldarrikapena gogo biziz hartu zen, batez ere euskal sektore abertzaleen artean. EAJ alderdi nazionalista nagusiak autonomia eskubideak lortzeko ahaleginak egin zituen. Hala ere, Errepublika Euskadin ezartzeko prozesua tentsio politiko eta sozialek markatu zituzten. Gatazkak sortu ziren alderdi politiko eta nekazaritza-sektoreen artean, eta Eliza katolikoaren erresistentzia ere nabarmen izan zen. Polarizazio politikoa eta indarkeria areagotu egin ziren hurrengo urteetan.

Biurteko Erreformistan (1931-1933), Manuel Azañaren gobernupean, autonomia erreformak hasi ziren, Euskal Herriari Autonomia Estatutua ematea barne. Proiektuak autonomia zabala proposatzen zuen, kultura- eta hizkuntza-nortasuna aitortuz eta autogobernua lortzeko gaitasuna emanez. Karlisten oposizioa izan zuen, eta CEDA eta beste eskuineko indarrek hauteskundeetan lortutako garaipenak eten zituzten prozesua. Eskuineko gobernu berriak Estatutuaren proiektuari uko egin zion, eta Fronte Popularrak 1936an irabazi arte, autonomia asmoak bertan behera geratu ziren.

1936ko uztailaren 18an, estatu-kolpea gertatu zen, Francisco Franco, Emilio Mola eta José Sanjurjo jeneralek gidatutako armadaren alde. Euskadin, erantzuna zatitua izan zen, eskuin kontserbadoreak, karlistek eta falangistek kolpea babestu zuten, baina EAJ eta ezker errepublikarrak leial mantendu ziren errepublikaren alde. Emilio Mola jenerala izan zen protagonista nagusia, eta euskal eskuineko buruzagiak, hala nola José Antonio Aguirre eta Ramón de la Sota, errepublikaren defentsan garrantzi handiko papera izan zuten. Kolpearen erantzuna berehalakoa izan zen Euskadiko herri miliziak eratuz, gatazkaren lehen egunetan eta ondorengo erresistentzian berebiziko garrantzia izan zuten.

1936ko urrian, gerra hasi ostean, Euskadiko Autonomia Estatutua eratu zen, EAJ eta Jose Antonio Agirre lehendakariaren gobernu autonomoarekin. Estatutu hau euskal abertzaletasunaren historian mugarri garrantzitsua izan zen, autodeterminazio eskubidea eta nortasun juridikoa aitortuz. Erakunde autonomoak sortzea xedatzen zen, Eusko Kontseilu Nagusia bezala, eskualdean botere legegilea eta betearazlea izan zena. Gainera, zerga-araubide propioa ezarri zen eta euskara hizkuntza ofizialtzat hartu zen. Gerra Zibilak estatutuaren indar guztia eten eta autogobernu mota oro ezabatu zuen, frankisten garaipenek eta hurrengo hamarkadetan zehar.

Gipuzkoa, industrializazio eta populazio handiko probintziarikoa, Espainiako Gerra Zibilaren hasierako egunetan gogor borrokan zebiltzan, 1936ko uztailetik. Abuztuan, errepublikanoak eta frankistak probintziaren kontrola eskuratzea nahi zuten, hiriak eta landa-eremu estrategikoak erasotuz.Donostia, Gipuzkoako hiriburua, gudarien helburu nagusietako bat izan zen. Bertan, borroka luzatu eta suntsipen handiak gertatu ziren. Errepublikarren milizia gogor eutsi zioten frankisten aurrerapenari, baina matxinatuen nagusitasun militarrak eta laguntza logistikoak lagundu frankistek. 1936ko irailean, Donostia frankisten eskuetan erori zen, hau Espainiako iparraldeko gerran inflexio-puntua izan zen. Gipuzkoako erresistentziak kolpea jaso zuen, eta frankistek herrialdeko kontrola eskuratzea lortu zuten.

Legutianoko gudua, 1937ko martxoaren 29tik apirilaren 5era, frankisten Udaberriko Erasoaldiaren zati gisa gertatu zen, Bilbo lortzeko helburuarekin. Frankisten bandoak, Emilio Mola jeneralaren gidaritzapean, indar errepublikarren aurka egin zuten, Jose Miaja jeneralak zuzenduta. Frankisten helburua Bilbo hirirako bidea irekitzea zen, errepublikarren gotorlekuak bultzatuz. Errepublikanokoak gogor saiatu ziren matxinatuen aurrerapenari aurre egiten, Legution eta inguruetan defentsa-lerroak ezarri zuten. Borroka basatiak izan ziren, baina frankisten laguntza logistikoa nagusitu zen, eta Bilborako bidea irekitzea lortu zuten. Legutioko Bataila gertakari esanguratsua izan zen, frankisten garaipenak iparraldeko erresistentzia errepublikarrarentzat erraztu zuen.

1937ko martxoaren 5ean, Matxitxakoko uretan, Bizkaiko kostaldean, itsas borroka garrantzitsua gertatu zen Espainiako Gerra Zibilan. Errepublikar eta matxinatuen flotak batailatu ziren, Italiako eta Alemaniako ontziak barne. Matxinatuek Bizkaiko Golkoa kontrolatu eta errepublikarren hornidura-bideak eten nahi zituzten. Errepublikarrek ontziak defendatu eta gudua taktikoki irabazi zuten, baina Bizkaiko Golkoaren kontrola ez lortu. Matxitxakoko bataila Espainiako itsas borrokarik garrantzitsuenetako bat izan zen, faxisten parte-hartzea islatuz.

1937ko apirilaren 26an, Gernika bonbardatu zuten Alemaniako Kondor Legioak eta Italiako Abiazio Legionarioak, matxinatuen bandoari babesa emateko. Suntsipen masiboaren ondorioz, ehunka hildako eta zauritu utzi ziren. Bonbardaketa historiako lehen erasoa izan zen, eta nazioarteko gaitzespena eragin zuen. George Steer kazetariak, "The Times" egunkari britainiarreko berriemaileak, gertaera mundu mailan ezagutarazten lagundu zuen.

Gobernu errepublikarrak Bilbo hiria eta inguruak frankisten erasoetatik babesteko defentsa-lerroa eraiki zuen. Kantauriko kostaldetik barrualdeko mendietaraino hedatzen zen, hiria iparraldetik eta mendebaldetik inguratuz. Lubakiak, bunkerak, alanbre-hesiak eta gotorlekuek osatzen zuten, eta milizia errepublikarrek, nazioarteko brigadistak eta Herri Armada Errepublikanoko soldaduak defendatzen zuten. Burdin Hesiaren erorketa ingeniariaren traizioak erraztu zituen, Emilio Molak, frankistei defentsa informazio garrantzitsuak emanez. Frankistek, Molaren informazioaren bidez, Burdin Hesiaren aurkako erasoaldi arrakastatsua planifikatu eta gauzatu zuten, Bilbo konkistatzea erraztuz 1937ko ekainean.

Gerra Zibilean, Bilbo galdu ondoren, Euzko Gudaroztea itsasotik Santoñatik Frantziara eraman ahal izateko, Juan Ajuriagerrak eta Mancini jeneral italiarrak sinatutako ituna (1937-VIII-25). Santoñako ituna ez zuen Euzko Jaurlaritzak zuzenean negoziatu eta sinatuta egon arte ez zuen haren berririk izan. Ajuriagerrak onartu zituen: Santoñan italiarrei bidea uztea eta okupatutako lurretan ordena publikoa ziurtatzea. Italierrek euskal gudarien eta agintarien bizitza errespetatu zuten, baina baldintzak bete gabe, kartzelaratu eta itsasontzi ingelesei gudarien ebakuazioa ez egin zituzten.

POLITIKOAK

SOZIALAK

EKONOMIKOAK

KULTURALAK