Barok - wprowadzenie do epoki

Barok - epoka przeciwieństw i sprzeczności

Wprowadzenie do epoki

Nazwa epoki

Nazwa epoki wywodzi się prawdopodobnie od portugalskiego słowa barroco - oznaczającego perłę o nieregularnym kształcie.Inne źródła wskazują na włoskie pochodzenie tego słowa, oznaczające "dziwność", "nietypowość". Oba te znaczenia oddają charakter epoki - oparty na odrzuceniu renesanowych haseł harmonii i prostoty, a skupiający się na dysharmonii, udziwnieniu, przepychowi - tak właśnie barok odbierano na samym początku.

Giovanni Lorenzo Bernini, Błogosławiona Ludwika Albertoni, 1630 (czerń i biel)

Rehabiltacja baroku miała miejsce dopiero w wieku XX.

Termin barok miał początkowo znaczenie negatywne. Był używany, aby opisać nadmiar, przesadę w bogactwie szczegołów sztuki tego okresu, mocno kontrastującego z prostotą i umiarem renesansu.

Johannes Lingelbach, Sacco di Roma, w. XVI

XVI w.

Początek baroku wiąże się z Półwyspem Apenińskim. Tam, w 1527 r., dokonano złupienia Rzymu (sacco di Roma) przez wojska Karola V. Zniszczone miasto odbuowano, jednak już nie z takim rozmachem. Była to okoliczność sprzyjająca dla nowego nurtu. Jednak często podaje się po prostu jako początek epoki koniec XVI w.

poł. XVIII w.

W Europie, w XVIII w., zaczęły pojawiać się już nowe prądy zwiazujące epokę oświecenia. Jednym ze znamion była filozofia - taką, którą propagował Immanuel Kant, a zwaną racjonalizmem. Często za koniec epoki przyjmuje się po prostu połowę wieku XVIII.

Ramy czasowe - Europa

Marcello Bacciarelli, Portret Stanisława Augusta Poniatowskiego w stroju koronacyjnym, 1768 r.

Portret Jana Kochanowskiego drzeworyt Aleksandra Regulskiego według rysunku Józefa Buchbindera

XVI w.

W Polsce koniec renesansu a zarazem początek baroku wyznacza śmierć ojca odrodzenia - Jana Kochanowskiego (1584 r.) Jednakże za prekurosa polskiego baroku uznaje się Mikołaja Sępa Szarzyńskiego i jego wydany pośmiertnie tomik wierszy "Rytmy abo wiersze polskie" (1601).

połowa XVIII w.

Za koniec baroku i początek oświecenia w Polsce przyjmuje się często datę koronacji Stanisława Augusta Poniatowskiego, tzn. 1864 r., który, symbolicznie, wprowadził Polskę w epokę oświecenia. Przyjmuje się także rok 1740 - czyli otwarcie Collegium Nobilium.

Ramy czasowe - Polska

wojna tydziestoletnia (1618-1648)

potop szwedzki (1655-1660)

rokosz Zebrzydowskiego (1606-1609)

wojny polsko-tureckie(1620-1699)

wojny polsko-rosyjskie(1577-1667)

wojna północna(1700-1721)

Europa

Polska

wojna Ligi Świętej przeciwko Turkom (1684-1699)

odwołanie edyktu nantejskiego (1685)

ścięcie Karola I Stuarta w Anglii (1649)

wojna północna(1700-1721)

oblężenie Wiednia przez Turków (1683)

Barok - człowiek w epoce wojen (wybrane wydarzenia)

powstanieChmielnickiego(1648-1654)

Holendrzy byli w posiadaniu soczewek, które umożliwiały powiększanie.

Świat w baroku na skutek odkryć ulega rozszerzeniu - w stronę "mikro" i "makro" jednocześnie. Przed człowiekiem roztacza się wizja nieskończonego wręcz świata, w której ludzie to jedynie drobinki.

Replika teleskopu Galileusza

Teleskop

Mikroskop

Wynalazki - między "mikro" a "makro"

Burkhard Mücke, Sobór w Trydencie, 1770 r.

Kontrreformacja i jej wpływ na sytuację w Europie

Sytuacja wyznaniowa w XVII-wiecznej Europie

Najtrwalszym skutkiem działań reformacyjnych w Europie było rozbicie jej jedności wyznaniowej. Nastąpił kryzys Kościoła katolickiegoKościół w obliczu rozszerzających się haseł i odwracania się od niego przedsięwzięł konkretne działania, a mianowicie - zwołano sobór, który od miejsca obrad został nazwany soborem trydenckim i rozpoczął działania kontrreformacyjne.

Reformacja w Europie(to było w renesansie!)

Sobór trydencki (1545-1563)

a) powołany, by przeciwstawiać się rosnącym wpływom wyznań protestankich, b) szerzenie wiary poprzez edukację, publiczne nauczanie i prace misyjne, c) kształcenie humanistyczne, oparte głównie na nauce łaciny i retoryki

Zakon jezuitów:

a) ogłoszenie kościelnego indeksu ksiąg zakazanych, b) powołanie zakonu jezuitów i reforma szkolnictwa. c) włączenie sztuki jako środka służącego odzyskiwaniu i pozyskiwaniu wiernych

Działalność:

a) określił stanowisko wobec Kościoła w toczących się dyskusjach religijnych,b) dążył do oczyszczenia wiary i obrzędowości z haseł heteryckich i niemoralnych i poprzez to odzyskanie wiernych, a także pozyskanie nowych.

Zadania:

François Dubois, Noc św. Bartłomieja

Andrea Pozzo, Apoteoza św. Ignacego

a) rozwój sztuki, która była na wykorzystywana dla zdobycia wyznawców (monumentalność, okazałość, przepych), b) rozwój szkolnictwa, który był efektem działalności zakonu jezuitów, (w szkołach kładziono nacisk na wykształcenie humanistyczne), c) odrodzenie życia zakonnego, powołanie nowych, np. jezuitów.

a) fala nietolerancji i prześladowań, co zaowocowało wojnami religijnymi, (Polska była do pewnego czasu chlubnym wyjątkiem), czego efektem jest noc św. Bartłomieja, b) procesy przeciwko heretykom, tym, którzy podważali nauki Kościoła,c) indeks ksiąg zakazanych, zawierających pozycje niezgodne z nauką Kościoła.

Skutki negatywne

Skutki pozytywne

Skutki kontrreformacji

Janusz Pelc, Zbigniew Morsztyn na tle poezji polskiej XVII wieku

"Była to epoka wzrastającej nietolerancji wyznaniowej i dramatycznych prób ochrony tolerancji, epoka stosów, na których katoliccy i niekatoliccy inkwizytorzy palili heretyków, myślicieli pragnących zgłębić tajemnice wszechświata, oraz epoka ciągłych narodzin przeróżnych herezji, epoka powstania wielu wybitnych teorii naukowych, wielu znakomitych dzieł literatury i sztuki, epoka triumfu różnego typu dogmatów (...). Była to epoka straszliwych wojen, wyniszczających dorobek ludzkości i ludzkość samą i epoka budowania wielkich dzieł architektury, tworzenia nowożytnych, scentralizowanych organizmów państwowych, instytucji społecznych; rozdrabniania i łączenia".

Nieznanny artysta, Taniec śmierci, kościół Bernardynów w Krakowie, II poł. XVII w.

epoki "jasne"- rozum, empiryzm,- naukowość, - antropocentryzm, - ład, harmonia.

Bernt Notke, Taniec śmierci, koniec XV wieku.

Antyk

Barok

Renesans

Średniowiecze

epoki "ciemne" - uczucia, emocje, duchowość, - irracjonalizm, - teocentryzm,- niepokój, chaos.

Terminem tym zwykło się oznaczać wszystko to, co jest poza materią - to nauka o duszy człowieka, relacjach człowieka z Bogiem, o bycie (życiu). Bo skoro w świecie wojen nic nie jest trwałe, a człowiek potrzebuje mieć w życiu coś pewnego, tą wartością zostaje Bóg.

Metafizyka

Przyjrzyj się sinusoidzie Krzyżanowskiego i zobacz, w których epkach metafizyka jest ważniejsza. Wyjaśnij ten związek, odwołując się do haseł epok i kontekstu historycznego.

Diego Velazquez, Leżąca Wenus, ok. 1650 r.

Pieter van de Venne , Kwiaty w wazonie, muszlami i zegarkiem, XVII w.

Świat barokowy jest dualistyczny - składający się z dwóch elementów - sprzecznych ze sobą. Takie zestawienia nazywamy antynomiami. Takie myślenie o świecie jest bliskie myśleniu średniowiecznemu. Ten podział - na to, co dobre i na to, co złe - bardzo wyraźny, jasny - odbił się także na literaturze i jej dwóch prądach, które zostaną omówione w następnej prezentacji - metafizycznej i dworskiej ("poezji ziemskich rozkoszy").

Literatura barokowa (w Polsce). Antynomie

Korneli Szlegiel, Polonez pod gołym niebem

Giovanni Lorenzo Bernini, Ekstaza św. Teresy, 1652

Diego Velázquez, Panny dworskie, 1656

Daniel NaborowskiJan Andrzej Morsztyn

Jan Chryzostom Pasek

a) wykorzystywanie konceptu, wiersz ma zawchwycić, ma służyć stworzeniu arcydzieła, b)liczyła się perfekcja słowa, kunszt, elegancja, c) charakter zabawowy, zabawa słowem, d) wyszukana forma.

a) przekonanie o wyższości kultury szlacheckiej, b) sarmatyzm, c) pochwała życia wiejskiego, szlacheckich obyczajów, d) portret polskiego szlachcia - wady i zalety, e) prosty i niewyrafinowany język.

Mikołaj Sęp-SzarzyńskiDaniel Naborowski

a) występowanie motywu vanitas, b) ukazywanie niepokojówegzystencjalnych, wewnętrznych, c) dualizm duszy i ciała - walka wewnętrzna, d) elementy światopoglądu religijnego, filozoficznego, duchowergo.

lit. szlachecko-ziemiańska (Polska)

poezja dworska

poezja metafizyczna

Podział literatury barokowej

By zaskoczyć czytelnika, a jednocześnie pokazać skomplikowaną naturę człowieka (sprzeczności nim rzadzące) barok szczególnie uprzywilejował takie środki stylistyczne, jak: oksymoron, antytezę czy paradoks. Ponadto, operował hiperbolami, niecodziennymi metaforami czy przerzutnią i inwersją.

Głównym zadaniem sztuki barokowej - w tym poezji - było zaskoczenie czytelnika. W jaki sposób można to było zrobić? Poprzez budowę, złamanie tradycji literackiej. Chodziło o to, by czytelnik skupił się na tekście i by poprzez "utrudnienia" naprawdę pochylił sie nad utworem.

Jednym ze sposobów na zaskoczenie odbiory, charakterystyczym dla baroku, był koncept. Czym był? To po prostu ciekawy pomysł na utwór - niezwykłe, niecodzienne skojarzenia, porównania, kontrasty, zestawienia, które pozornie sensu nie mają, a jednak!

Strategie literackie

Budowa utworu. Kompozycja

Środki stylistyczne

Cechy literatury barokowej

Barok - jak każda inna epoka - ma pewne swoiste cechy, które wyróżniają ją na tle innych. Nie oznacza to, że podane tutaj cechy pojawiają się wyłącznie wtedy. Należy zaznaczyć, że teksty pojawiające się w danych okresach nie są jednolite. Przedstawiony zestaw cech to pewna próba ujęcia schematycznego, zaznaczenia tendencji literackich, w tym przypadku - dla literatury barokowej.

Caravaggio, Bachus, 1596

Juan de Valdéz Leal, In ictu Oculi ,(W Mgnieniu Oka) 1670-1672,

Philippe de Champaigne, Vanitas (ok. 1671)

Rozbicie religijne, konflikty wojenne powodują, że człowiek w baroku jest rozdarty. Z jednej strony kuszą go ziemskie rozkosze, bogactwa, władza, a z drugiej wie, że te wartości uniemożliwią mu (lub utrudniają mu) pójscie do nieba, czego także pragnie, bo przecież to, co ziemskie, utrudnia pójście do nieba, a jednocześnie kusi... Człowiek staje się wewnętrznie skonflitowany i niepewny siebie, swoich sił - czy wygra w tym boju?

XVII w. to powrót do litetatury motywu marności (vanitas). Z czym wiązać owy powrót? Konflikty wojenne, które ciągnęły za sobą ukazanie nietrwałości rzeczy materialnych, a jednocześnie - ukazywały to, co jest ważne i trwałe w czasach, kiedy wszystko, z dnia na dzień, może zniszczyć wojna - mianowicie Bóg.

Europę ogarnęła wojna. Wszystko więc, co ziemieskie, było nietrwałe - nie tylko rzeczy materialne, a jedyną pewnę sprawą stała się, podobnie jak w średniowieczu, śmierć. Ludzie zaczęli ponownie spoglądać w stronę nieba, a życie na ziemi postrzegali ponownie jak etap...Memento mori, dansce macabre znów są w modzie...

topos marności i Bóg

motywy związne ze śmiercią

człowiek wewnętrznie rozdarty

Cechy literatury barokowej - motywy

Barok - jak każda z epok - ma charakterystyczne dla siebie motywy, które są wynikiem tego, co w danej epoce miało miejsce - od wydarzęń historycznych po inne czynniki. Oto najważniejsze z nich.

sceptycyzm

kartejzanizm, racjonalizm

mistycyzm

- wątpienie rozumiane jako zakwestionowanie potęgi ludzkiego rozumu, - wiara religijna - najwłaściwsza droga do prawdy i szczęścia, choć bez gwarancji pewności (poza nią nic nie mamy).

Blaise Pascal

św. Jan od Krzyża

- wątpliwości, - wątpienie jako podstawa rozwżań, a więc myślenia, - nasz własny umysł może ulegać złudzeniom,- naczelna rola umysłu ludzkiego w procesie poznania,- "Myślę, więc jestem".

Kartezjusz

Filozofia (PR)

- dokryna religijna uznająca możliwość bezpośredniego kontaktu z Bogiem, - prawdziwa rzeczywistości jest niematerialna.

Barok próbuje pogodzić to, co w człowieku sprzeczne - to, czego pragnie (ziemskie) i to, do czego powinien dążyć (boskie). Mało kto wie, ale Lady GaGa jest katoliczką, czemu daje wyraz także w swoich teledyskach.

Barok wiele tematów i motywów zapożyczył ze średniowiecza, ponieważ epoki te wiele łączy, np. wysoka śmiertelność. I podobnie z Lady GaGą. Sama stwierdziła, że jej muzyka powstaje z inpiracji Madonną I Davidem Bowie.

Barok narodził się we Włoszech, podobnie jak Lady GaGa. Jej prawdziwe imię i nazwisko to Stefani Joanne Angelina Germanotta.

Barok sięga po wiele sztuczek, by zakoczyć czytelnika, np. by ukazać sprzeczności rządzące człowiekiem wykorzystuje oksymoron, antytezę czy paradoks. Z kolei Lady GaGa w 2013 rok na AMW pokazała się... na koniu, a w założonym od Louis Vitton kostiume szczególnie zaskakuje parasol w kształcie muszli.

W sztuce baroku pojawia się to, co uważano za brzydkie, brudne, (np. rozkład, śmierć, ludzkie ciało) aby ukazać, że i to jest częścią człowieka, a to co "piękne" jest subiektywne, np. sonety Morsztyna. I tak jak Lady GaGa w 2011 r wychodząca z organicznej muszli.

Zadaniem sztuki barokowej, w tym poezji, jest zaskoczyć czytelnika, by musiał się zastanowić - tak jak mięsny strój Lady GaGi z roku 2010 - jak cała poezja barokowa i jej konceptyzm.