Barok - wprowadzenie

Barok

Wprowadzenie

Nazwa

Barok to epoka mająca swe korzenie we Włoszech. To czas antynomii, dużych różnic nie tylko w pojmowaniu zadań sztuki i środków artystycznych, ale także filozofii i światopoglądzie ludzi tamtych czasów. "Barok" to nazwa pochodząca z języka portygalskiego (barocco - dziwny), oznacza perłę łowioną u brzegów Portugalii, niezwykle cenną, mającą dziwne i oryginalne kształty. Taki właśnie był XVII wiek, choć przez stulecia uznawano ten czas za okres upadku i zepsucia.

Czas trwania

Barok europejski zaczyna się pod koniec XVI wieku, trwa przez cały wiek XVII, aż do początków XVIII. To czasy kontrreformacji i inkwizycji, czas płonących stosów i indeksu ksiąg zakazanych. Ważne wydarzenia:

• 1600 r. - spalenie na rzymskim placu Campo di Fiori Giordana Bruna za głoszenie nauk sprzecznych z chrześcijańskimi dogmatami
• 1616 r. - uznanie za herezję teorię heliocentryczną Mikołaja Kopernika
• 1633 r. - proces Galileusza za herezje

W Polsce był jedną z najdłużej trwających epok. Prebarok to lata 80. XVI w. aż do lat 20. XVII w., rozkwit trwał aż po 1700 r., a schyłek to czasy saskie - lata 1700 - 1730. Ważne wydarzenia:

• 1648 - 1654 r. - Powstanie Chmielnickiego
• 1655 - 1660 r. - Potop szwedzki
• 1672 - 1676 r. - Wojny z Turcją

Filozofia - Blaise Pascal

Francuski filozof Blaise Pascal zajmował się filozofią mistycyzmu, poszukującą oparcia i trwałości w religii. Sformułował tzw. zakład Pascala. Jest to rodzaj gry z Bogiem, której celem jest udowodnienie, że warto żyć zgodnie z prawami Boga. Według Pascala człowiek jest słaby i kruchy, zdany tylko na siebie i skazany na śmierć: "Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale to trzcina myśląca".

Filozofia - Baruch Spinoza

Baruch Spinoza - najwybitniejszy niderlandzki filozof - głosił, że wolność polega na zrozumieniu reguł rządzących przyrodą, a przyrodą jest właśnie Bóg, który istnieje we wszystkim, a wszystko w Nim. Uznawany jest za twórcę panteizmu, czyli pojmowania Boga jako Natury. Swe poglądy zawarł w dziele Etyka.

Sztuka

Kolebką baroku były Włochy - tu zrodził się marinizm. W niektórych krajach poprzedził go manieryzm, który w końcowej fazie przeszedł w klasycyzm i rokoko. Na kształt ówczesnej kultury miały wpływ toczące się wówczas w całej Europie wojny i kontrreformacja. XVII w. to okres nietolerancji i krwawych konfliktów. Nic więc dziwnego, że w sztuce dominowały tematy śmieci i przeżyć religijnych. Barok czerpał z wielu źródeł - podobnie jak renesans odwoływał się do antyku, sięgał po wątki chrześcijańskie, wprowadzał elementy kultury orientalnej i narodowej. To epoka kontrastów, różnorodności i przenikania się sztuk. Twórcy barokowi twierdzili, że sztuka powinna zaskakiwać odbiorcę, wywoływać zdziwienie i budzić niepokój. Budowle barokowe są monumentalne, potężne, emanuje z niuch wielkość, bogata ornametyka przyciąga wzrok. W malarstwie i rzeźbie ujawnia się dynamizm , postacie ukazywane są w ruchu, widać emocje, niemal fizyczne napięcie.

Rokoko

kierunek w sztuce, charakteryzujący się pięknem, lekkością i umiłowaniem małych form, zamiłowaniem do sielanki i sentymentalizmu. Charakteryzował się kameralnością, erotyzmem, zmysłowością i wysublimowaniem

Ważne pojęcia z dziedziny sztuki

Klasycyzm

kierunek nawołujący do powrotu do kultury antycznej. Jego cechy to: naśladowanie antycznych wzorców, symetria i prostota, harmonia i równowaga, zasada mimesis.

Manieryzm

przejściowy etap między renesansem a barokiem, styl dążący do wyrafinowanej formy i dekoracyjości, odrzucający ideały ładu i harmonii. Cechy: indywidualizm, antyracjonalizm, mistycyzm, ekspresja.

Malarstwo marynistyczne

rodzaj malarstwa, który przedstawia krajobraz morski z łodziami, okrętami, widok portu, wybrzeża oraz sceny batalistyczne na morzu.

Peter Paul Rubens, Trzy Gracje

Frans Hals, Śmiejący się kawaler

Rembrandt, Lekcja anatomii doktora Tulpa

Caravaggio, Złożenie do grobu

Diego Velazques, Panny dworskie

Ważne dzieła sztuki

El Greco, Widok Toledo

Cechy stylu barokowego

• niepokój
• ruch, dynamizm
• nieład, dysharmonia
• zmysłowość
• indywidualizm
• niejasność

Specyficzną formą polskiej sztuki barokowej jest portret trumienny - umieszczany na krótszym boku trumny portret zmarłej osoby. W malarstwie rozwinął się też portret szlachecki - najczęściej był to Sarmata w kontuszu oparty o stół, na którym leżały insygnia sprawowania przez niego urzędu.

Portret trumienny

Portret szlachecki

Literatura

Literatura barokowa dość długo była oceniana negatywnie, padały nawet takie określenia jak "zepsuty renesans". Wynikało to zapewne z różnic między nowym prądem a renesansowymi gustami. Rozwijała się literatura metafizyczna, podejmująca rozważania nad kondycją człowieka. Triumfy świecił konceptyzm, poezja kunsztowna przebierała nie tylko pełną artyzmu formę językową, ale także graficzną. Poeci starali się budować utwory w jak najbardziej skomplikowanej formie - ich celem było zadziwienie odbiorcy. Tematyka utworów była niejednolita. Obok tematów religijnych, szczególnie motywu vanitas, często pojawiał się temat śmierci i miłości. Cechą charakterystyczną było powstanie działów piśmiennictwa narodowego. Środki stylistyczne charakterystyczne dla baroku to: hiperbola, anafora, paradoks, antyteza, oksymoron, inwersja, puenta, kontrast.

Cechy literatury baroku

• podejmowanie tematów egzystencjalnych i metafizycznych
• kunsztowna forma - wykorzystywanie całej palety środków artystycznego obrazowania
• różnorodność nurtów literackich
• styl makaroniczny - styl mówienia i pisania polegający na wplataniu w wypowiedź licznych wyrazów, zwrotów i zdań obcojęzycznych, zwłaszcza łacińskich i barbaryzmów (innych wyrazów obcych)
• kontynuacja tradycyjnych gatunków literackich i modyfikowanie ich

Epika:

• epos rycerski
• pamiętnik
• list
• poemat

Gatunki charakterystyczne

Liryka:

• sonet
• erotyk
• tren
• fraszka

Dramat:

• komedia klasyczna
• tragedia klasyczna

Literackie dziwactwa baroku

Poezja wizualna - wiersz, który swoim kształtem przypominał określony przedmiot. Na okazję koronacji Władysława IV jezuita Paweł Kuhn przywitał „naszego Apollina” pięknie wydanym drukiem okolicznościowym z elementami tzw. poezji wizualnej, pt. Trophaeum regale potentissimo Poloniarum et Svecorum regi Vladislao IV Cracoviam... regalis inaugurationis…(Kraków 1633), wpisując wiersze panegiryku w kształty odwołujące się bezpośrednio do treści utworu: wieniec, obelisk oraz latarnię morską.

Literackie dziwactwa baroku

Akrostych – utwór poetycki, w którym pierwsze litery bądź sylaby poszczególnych wersów czytane z góry na dół tworzą osobny wyraz lub zdanie

Literackie dziwactwa baroku

Chronostych - utwór, w którym pewne wyróżnione graficznie litery układają się w zapisaną rzymskimi cyframi datę ważną dla treści wiersza

Literackie dziwactwa baroku

Wiersze sumacyjne – sumacja to pewien rodzaj pointy, figura te polega na zebraniu na końcu utworu wszystkich motywów, które zostały do niego kolejno wprowadzone i z reguły kolejno uporządkowane według jakiegoś schematu. Powtarzając owe motywy w poincie, poeta często nadawał im odmienne znaczenie lub ukazywał je z innego punktu widzenie ("Na oczy królewny angielskiej...", Naborowski)

Literackie dziwactwa baroku

Serpentyna – charakterystyczny sposób odczytywania treści wiersza, np. wielkie litery, które układają się w imię adresatki wiersza – Matki Boskiej, należą zarówno do górnego, jak i dolnego wersu ("Miłosierdzia cnót, Twórco pokory Jedyna, Matko Maryja prosim, przyczyń się do Syna")

Literackie dziwactwa baroku

Tautogram - utwór literacki, często wierszowany, zbudowany na zasadzie aliteracji, w którym każdy wers lub wyraz rozpoczyna się od tej samej litery.Prostokąt - utwór czytany zarówno wersami, jak i kolumnami przyjmuje tę samą postać. Wiersze sumacyjne – sumacja to pewien rodzaj pointy, figura te polega na zebraniu na końcu utworu wszystkich motywów, które zostały do niego kolejno wprowadzone i z reguły kolejno uporządkowane według jakiegoś schematu. Powtarzając owe motywy w poincie, poeta często nadawał im odmienne znaczenie lub ukazywał je z innego punktu widzenie ("Na oczy królewny angielskiej...", Naborowski)Wiersze wariacyjne – utwory, w których poeci ujmowali jakieś zagadnienie na różne sposoby tak, by za każdym razem nieco inaczej rozłożyć akcenty wypowiedzi, wykorzystać nowe rymy, słownictwo, porównania i metafory ("Item", Naborowski)

Nurty literatury barokowej

• Poezja metafizyczna - poezja intelektualna, wymagająca wyrobionego odbiorcy, wiodąca spór z tradycją renesansu
• Poezja światowych rozkoszy - fascynacja urodą świata, odbieranie go zmysłami, erotyzm
• Literatura ziemiańska - wieś jako Arkadia, ideał szlachcica-ziemianina, stoicka zasada umiaru
• Literatura plebejska - bunt jednostki wobec systemu społecznego (feudalnego), obecność w literaturze przedstawicieli niższych stanów (mieszczan, plebsu, żaków), rubaszny humor, świat na opak

Sarmatyzm

Pojęcie sarmatyzmu związane jest z bardzo popularną w XVII w. teorią wywodzącą rodowód szlachty polskiej od plemienia Sarmatów - prawego, honorowego, walecznego i mężnego ludu. Szybko jednak pod słowem "Sarmata" przestały kryć się przymioty legendarnego ludu. Polski szlachcic-Sarmata to człowiek dumny i waleczny, ale też pieniacz, warchoł i paliwoda kierujący się w życiu prywatą i źle pojętą wolnością. Sarmata to także człowiek konserwatywny, niedopuszczający żadnych zmian i najczęściej newykształcony, zdolny jednak do uczuć wyższych takich jak miłość do kobiety czy ojczyzny.

Pojęcia

Marinizm - kierunek w drworskiej poezji barokowej, wyrażający się dązeniem do wirtuozerii formy, bogatego zdobnictwa, zaskakiwania odbiorcy. W Polsce występował też pod nazwą "konceptyzm", utworzoną od "koceptu" - wyszukanego pomysłu na konstrukcję utworu.

Poezja metafizyczna - poezja refleksyjna, filozoficzna, intelektualna, poszukująca odpowiedzi na pytanie, kim jest człowiek i jakie miejsce zajmuje w świecie.

Poezja sowizdrzalska - nazwa gatunku pochodzi od sowizdrzała - żartownisia występującego w literaturze ludowej. Sowizdrzał kpił sobie z zastanych norm, zjawisk, autorytetów, buntował się przeciwko zastanej hierarchii poprzez ukazanie świata na opak - w którym panowała hierarchia odwrócona

Putto - aniołek lub amorek ze skrzydełkami. Spotykany często w malarstwie i rzeźbie epoki baroku, ma funkcję dekoracyjną i symboliczną: dodaje majestatu i wdzięku osobie, obok której się znajduje

Sensualizm - zmysłowość, jakość estetyczna, która akcentuje rolę wrażeń zmysłowych w poznawaniu świata.

Dziękuję