XIX.MENDEA

Espainia eta Euskadi XIX. mendean

Aurkibidea

• Zer da Industria

Iraultza

• Independentzia

Gerra

• Aro Modernoaren amaiera

• Lehen Fabrikak

• Gatazka politikoa

• 1812ko Konstituzioa

• Fernando VII.aren

erregealdia

• Garraiobide berriak

• Lehen Industrializazioa

Euskadin

• Gizarte-klaseak

• Elisabet II.aren aroa

• Goi-mailako klasea

• La Gloriosatik

errepublikara

• Erdi-mailako klasea

• Berrezarkuntza

• Behe-mailako klasea

• Birpasa

Independentzia gerra

XIX. mendearen hasieran,Napoleon Bonapartek Europa konkistatzeari ekin zion.1807 portugal inbaditzea erabaki zuen.Espaina zeharkatzeko Karlos IV.ak baimena eman zion. Napoleonek Espainiako zenbait hiri okupatu zituen. 1808ko martxoan,Aranjuezko matxinada.Karlos IV semeari Fernando VII.ari. Napoleonek Josef I.a izendatu zuen errege. 1808 maiatzaren 2an hsi zen Independentzia gerra, eta 1814an amaitu zen.

1812ko konstituzioa

1812ko martxoaren 19an,Gorteek Epainiako lehenbiziko konstituzioa onartu zuten.Cadizeko konstituzioa.Konstituzio horrek erregearen boterea mugatu zituen.

• Berdintasuna legearen aurrera

• Sufragio-eskubidea

Fernando VII.aren erregealdia

18014an,Fernando VII espainiara itzuli zen eta Cadizeko konstituzioa indargabetu zuen eta errege absolutista gisa gobernatu zuen.Pertsona liberal asko jazarri zituen. 1816tik 1824ra Espainia ia kolonia guztiak galdu zituen;Kuba,Puerto Rico eta Filipinas izan esik.

Elisabet II.arenaroa

Fernando VII.a semerik ez zuenez ondorengotza-legea aldatu zuen eta haren alaba Elisabet II.a tronura igo zedin. 1833an Elisbet II.a tronura igo zenean Lehen Karlistada hasi zen.Elisabet II.a monarkia konstituzionala ezarri zuen.

• Liberal progresistek

• Liberal moderatuek

1868an,herri matxinada bat,La Gloriosa delakoa gertatu zen.

La Gloriosatik errepublikara

1869an Elisabet II.a joan ondoren,Konstituzio berri bat onartu zen.Espainiarako beste errege baten bila hasi ziren eta Amadeo I.a Saboiakoa printzea aukeratu zuten.Lehen Errepublika aldarrikatu zen;Estatu burua ez zen errege bat Herritarrek aukeratutako presidente bat baizik. 1874an, monarkia ezarri zen berriro.

Berrezarkuntza

1874an AlfonsoXIIa,Elisabet II.aren semea aldarrikatu zuten errege.Espainian garai historiko bat sortu zen:Berrezarkuntza. 1876an,beste konstituzio bat aldarrikatu eta alderdien txandakatzea adostu zuten.

• Alderdi kontzerbadorea

• Alderdi liberala

AlfonsoXII.a 1885an hil eta bere semea AlfonsoXIII.ak hartu zuen bere lekua.1898an espaina koloniak galdu zituen:Kuba,Puerto Rico eta Filipinas.

Birpasa

1868

1874 Berrezarkuntza

1833 Elisabet II.

Industria Iraultza

Industria Iraultza teknika,energia-iturri eta lana antoletzeko modu berriak erabiltzearen ondorioz,gizartea eta ekonomia eraldatu zuten. Erresuma Batuan XVIII. mendearen amaieran hasi zen eta Espainian XIX.mendean gertatu zen. Garai-hartan Lurrun-Makina asmatu zen horri esker industria Iraultza gertatu zen

Lehen Fabrikak

XIX.mendearen hasieran,fabrikak nagusitu ziren.Fabrika horietan langileek kate-lana egiten zuten.Ehungintza eta siderurgia nagusitu ziren. Espainian ehundegi nagisiak Katalunian ziren, eta siderurgi nagusiak,Asturiasen,Andalizian eta Euskadin.

Garraiobide berriak

Lurrun makinari ezker,garraioak azkarragoak,seguruagok eta merkeagoak ziren, 1814an,Geoerge Stepjensonek,lurrun lokomotorra eraiki eta trenbidea asmatu zuen. Lurrontziek ikatza erabiltzen zuten mugitzeko. XIX.mendearen amaieran automobila agertu zen eta petrolioa erabiltzen zuen.

Gizarte-klasea

Pertsonen Gizarte-maila egoera ekonomikoaren araberakoa zen. XIX.mendeko gizarte maila gizarte-klasetan zegoen:aberastazunaren arabera. Hiru takde zeuden: Goi-mailakoa,Erdi-mailakoa eta Behe-mailako klaseak zeuden.

Goi-mailako klasea

Pertsona aberatsenak ziren: aristokratak eta burgesak.

• Aristrokrazia

• Burgesia

Erdi-mailako klasea

Erdi-meilako klasea ez zen oso ugaria.Hirietan bizi ziren eta beste batzuk landan bizi ziren.

• Landako erdi-mailako klasea

• Hiriko-erdi mailako klasea

Behe-mailako klasea

Biztanle gehienak ziren.Baliabide ekonomiko gutxiko pertsonak ziren.

• Landako behe-mailako klasea

• Hiriko behe-mailako klasea

Aro modernoaren amaiera

Gizartea gizarte-klasetan antolatuta zegoen. lur-jabeak eta merkatariak alde batetik eta bestetik nekazari txikiek,eskulangileak eta abar. Euskadik autogobernu-eskubide zabalak eta haimbat pribilegio zeukan Foruetan jasoak.XVI.mendetik foruetan bildu ziren Euskadiren monarkiaren eta gobernuarekiko harremanak. XIX Euskadin aldaketa asko egon ziren.

Gatazka politikoak

Independentzia gerra gertakari odoltzuak eragin zituen:Donostia eta Gazeizen. Burguesak eta merkatariak liberalismo moderatuen alde zeuden eta foruen kontra.Jauntxoak eta kleroak Karlisten alde zeuden.

• Karlistek

• Liberalak

Lehen karlistaldia.1833/1839 amaitzean.Bigarren karlistaldia.1872/1876 Karlistek galdu zuten eta foruak aboilitu ziren.

Lehen industrializazioa euskadin

Euskadin industria iraultzaren urratsak euskadin bilboko burgesian ziren.

• Bizkaian

• Gipuzkoan

• Araban