Семинар 10 SHINE

Монголчуудын бичиг үсгийн түүх(13-р зуунаас хойш)

2. Өвөг монголчуудын үсэг бичиг /Хүннү, Сяньби, Жужан/

11. Кирилл бичиг (1941) Ц.Дамдинсүрэн – шинэ бичиг

10. Латин бичиг (1930) Д.Нацагдорж

8. Али гали үсэг (1587) Харчины Аюуш гүүш

9. Вагиндра үсэг (1905) Агваандорж

7. Соёмбо бичиг (1686) Занабазар

6. Тод бичиг (1648) Намхайжамц

5. Дөрвөлжин бичиг (1269 он) Пагва лам (Лодойжалцан)

4. Монгол бичиг (Уйгаржин, худам, хуучин, үндэсний ...) (X зууны үеэс)

3. Киданы их, бага бичиг (X зууны үед)

1. Дээсэн бичиг (дээс зангидаж санал солилцож)

Талархал

АГУУЛГА

• 1269 онд Пагва лам Лодойжалцан зохиож “Улсын бичиг” болгон хэрэглэсэн. (Хубилай хааны зарлигаар)
• Энэтхэгийн санскрит ба Төвөд цагаан толгойд үндэслэн 41 үндсэн үсэгтэй /8 эгшиг үсэг, 31 гийгүүлэгч үсэг, гадаад үгэнд хэрэглэдэг 2 хагас эгшиг/.
• Босоо, хэвтээ хоёр чиглэлд бичнэ.
• Эгшиг үсэг бүрийг тусгай тэмдгээр бичнэ.
• Үеэр нэгж болгон бичдэг.
• 100-аад жил хэрэглэгдсэн.
• Зарлиг, хаалга, гэрэгэ, пайзын бичгүүд, цөөн ном зохиол...

- Нангиад хэлний хөшөө чулууны магнайн 4 бичээс - Юань гүрний үеийн тамга, дардас 100 гаруй - Төвөд тамгын бичээс (XVIII зуунаас хойш) 30 гаруй - Монгол үг оролцсон тамгын бичээс 2, 3

Дөрвөлжин бичиг

• 1648 онд Ойрадын Зая бандида Намхайжамц зохиосон.
• Уйгаржин монгол бичгийн хэлийг ярианы хэлэнд ойртуулах, ижил дүрсээр тэмдэглэх авиаг өөр өөр дүрсээр тэмдэглэх, шашны ном зохиол орчуулах гэх мэт.
• 31 үндсэн үсэг, эгшиг үсэг 7, гийгүүлэгч үсэг 24.
• Хэдэн нэмэлт тэмдэг хэрэглэсэн.
• Урт эгшгийг тэмдэглэх “Ум хэмээх” зурлага
• “Үсгийн найрлага” хэмээх зөв бичгийн товч бичиг
• 200 гаруй ном зохиол
• Раднаабадраа “Сарны гэрэл” хэмээх судар

• Х.Бямбажавын “Тод үсгийн сурах бичиг” (2019а), “Тод үсгийн толь бичиг” (2019b), Б.Түвшинтөгсийн “Тод үсгийн унших бичиг”, 1-2 (2019a; 2019b)

Тод бичиг

Гэртээ хөрвүүлээрэй.

• 1686онд Анхдугаар Богд Жавзандамба буюу Занабазар Төвхөн хийдэд зохиосон. /30 гаруй жил тунгаасны эцэс зохиосон/

• Шашны ном судар орчуулахад дөхөм үзүүлэх
• эртний Энэтхэг (ланз)-ийн болон Төвөд цагаан толгойд тулгуурлаж
• Соёмбо (өөрөө бий болсон) гэдэг нь Санскрит үг
• Дөрвөлжин хэлбэрийн үет үсэг. /Э-Бам үсэг - утга гүн хэмээн соёмбо үсгийн тайлбар бичигт дэлгэр нотолсон байдаг. Соёмбо үсгээр Энэтхэгийн 50 үсэг, төвөдийн 30 үсэг, түүнчлэн Монголын хэлийг бүрэн тэмдэглэж илтгэдэг 90 үсэг бүхий цагаан толгойтой.
• Шашин сүм хийдэд 200 гаруй жил хэрэглэсэн.
• Хичээнгүй болон таталган гэсэн хоёр тигтэй
• Цөөн тооны ном судар орчуулагдан үлдсэн.

Соёмбо бичиг

Соёмбо бичиг

Соёмбо бичиг

• 1587 онд Харчины Аюуш гүүш (монгол бичгийн галиг)
• 16 эгшиг, 34 гийгүүлэгч (али – эгшиг, гали – гийгүүлэгч гэсэн самгард үг)
• Харь хэлний үгийг үгчлэн буулгах, үсэгчлэн буулгах хоёр үүргийг зэрэг гүйцэтгэдэг.
• Ганжуур, Данжуур гэх мэт бурхны шашны том хөлгөн судрын самгарди, төвөд хэлний нэр томьёог орчуулахад уйгаржин монгол үсгээр тэр хэвээр нь зөв оновчтой галиглан буулгаж чадахгүй байсантай холбоотой.

Али гали үсэг

Али гали үсэг

• 1905 онд Буриадын Агваандорж буюу Вагиндра (хэлний эрхит) зохиосон.

• Буриад тод бичиг буюу Вагиндра үсэг
• Монгол бичигт тулгуурлaсан боловч үгийн эхэн, дунд, адагт ижил дүрсээр бичдэг
• 8 эгшиг, 28 гийгүүлэгч дүрстэй ба урт эгшиг ба зөөлний тэмдэгтэй.
• Цөөн тооны судар ном, жүжиг, аман зохиол хэвлэгджээ.

Вагиндра үсэг

Вагиндра үсэг

• Энэ үсэг рүү шилжих шийдвэр анх 30 онд гарч, “Латин үсгийн хороо”- гэдгийг байгуулж монгол бичгийг латин үсэгт буулгах ажлыг боловсруулж, батлуулсан байдаг.
• 1931 оны 2 сарын 1-нд Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс латин үсгийг албан ёсныхоо бичгээ болгосон боловч хоёрхон сарын дараа буюу 3 сарын 25-нд энэ шийдвэрээ буцаажээ.

• латин хэл - Энэтхэг Европын язгуурын хэлний роман төрлийн мөхсөн хэл

• латин цагаан толгой - дэлхийн алдарт гурван их үсгийн системийн нэг; авианы үсэгт цагаан толгой; VII зуунд Эртний Ромд үүссэн, анх хорин үсэгтэй байсан боловч хожим нэмж хорин зургаан үсэгтэй болгосон

10

Латин үсэг

• Кирилл үсгийг 1946 онд Монгол албан ёсны бичиг болгосон.“Бүх хэвлэл ба улсын албан хэргийг 1946 оны 1 дүгээр сарын 1-нээс эхлэн шинэ үсгээр явуулсугай” хэмээн шийдвэрлэснээр БНМАУ-д кирилл үсгийг хэрэглэн болсон.

11

Кирилл үсэг

Анхаарал хандуулсанд баярлалаа