Szlachta

SZLACHTA

- wyższa warstwa społeczna, wywodząca się ze stanu rycerskiego w społeczeństwie feudalnym,- posiadała zespół przywilejów społecznych, z których najbardziej podstawowym był przywilej posiadania ziemi,- przynależność do szlachty łączyła się z obowiązkiem służby wojskowej.

ROZWARSTWIENIE SZLACHTY

W lekturze "Pan Tadeusz" Adama Mickiewicza szlachta jest zbiorowym bohaterem. Szlachta polska z przełomu XVIII i XIX wieku nie była jednolitym stanem. Sama w sobie dzieliła się na:- magnaterię,- szlachtę średniozamożną oraz- szlachtę zaściankową. „Pan Tadeusz” opowiada o losach poszczególnych przedstawicieli tych klas, którzy najlepiej przedstawiają cechy szlachty.

MAGNATERIA

Najbogatsza grupa szlachecka wywodząca się ze średniowiecznego możnowładctwa. Magnaci zajmowali najwyższe urzędy państwowe oraz skupiali w swoich rękach wielkie majątki ziemskie, które tworzyły ich potęgę ekonomiczną. Magnateria przedstawiała zupełnie inne poglądy i cechy charakteru. W „Panu Tadeuszu” polska arystokracja jest przedstawiona raczej negatywnie.

MAGNATERIA - cd

Zbiorem nienajlepszych cech charakteru jest Stolnik Horeszko. Był on tak bardzo dumny ze swego magnackiego pochodzenia, że zaczął drwić z osób gorzej urodzonych i mniej zamożnych. Jego zarozumiałość doprowadziła do wielu tragedii. Stolnik był najważniejszą osobą w powiecie - na jego dworze drobniejsza szlachta szukała rozrywki, pomocy i opieki. Jednak Horeszko gościł ich tylko by przysporzyć sobie popularności i zdobyć głosy na sejmikach. Wbrew pozorom był człowiekiem pysznym, dumnym, wyniosłem i twardym. Miał serce z kamienia, nie potrafił okazać litości nawet swoim najbliższym. Był tak bardzo zapatrzony w swoje pochodzenie i dobre imię, że wolał unieszczęśliwić swoją córkę niż wydać ją za człowieka niżej postawionego niż on. Wśród szlachty szerzył się kosmopolityzm. Przykładem kosmopolity jest Hrabia wraz z Telimeną. Są oni bezkrytycznie zapatrzeni w cudze wzory, lekceważą cechy narodowe. Podążają ślepie za francuską modą i wzorami. Wolą bywać zagranicą i podziwiać egzotyczną przyrodę. Dziwi to Tadeusza, który jest głębokim patriotą i kocha wszystko co polskie. Jednak Hrabia ma wiele dodatnich cech. Różni się on bardzo od swego krewnego Stolnika. Jest bardzo wykształcony, zna języki i obce kultury. Nie można mu zarzucić, że nie jest patriotą. Hrabia, o romantycznej naturze, inaczej pojmuje pojęcie ojczyzny. Należy już do innego pokolenia.

SZLACHTA ŚREDNIOZAMOŻNA

Zgodnie z nazwą - nie jest to najbogatszy rodzaj szlachty, ale też nie najbiedniejszy. W lekturze do szlachty średniozamożnej należeli: Soplicowie, Podkomorzy, Assesor, Rejent i Wojski.

SZLACHTA ŚREDNIOZAMOŻNA - cd

Jej przedstawiciele uchodzili za lepiej wychowanych i bardziej dystyngowanych. Byli bardziej obyci w „wielkim świecie”. Przykładem dobrego wychowania i szlacheckiej gościnności jest Sędzia, Podkomorzy i Telimena. Goście przybyli do Soplicowa zawsze z szacunkiem odnosili się do osób starszych i ważniejszych urzędem. Zachowanie szlachty świadczyło o wysokim poziomie kultury oraz o nienagannych manierach.Szlachta średniozamożna jest bardzo wierna religii i tradycji. Każdy ceniony szlachcic nosił tradycyjny strój - żupan, palone buty oraz kontusz przepasany pasem słuckim. Innym przykładem uwielbienia tradycji jest zachowanie nowych gospodarzy, „Starożytny był zwyczaj, iż dziedzice nowi, Na pierwszej uczcie służyli ludowi.”Przykładem ujemnych cech szlachty średniozamożnej jest postępowanie Gerwazego. Był on wiernym sługą Horeszków. Nienawidził Sopliców i poprzysiągł zemstę za tragedię swojego pana. Gerwazy jest mściwy, uparty i bezwzględny. Przez tyle lat pielęgnował w sobie nienawiść, która doprowadziła do zajazdu na Soplicowo.

SZLACHTA ZAŚCIANKOWA

Szlachta zaściankowa, zwana także szlachtą zagrodową – potoczne określenie tzw. szlachty okolicznej, drobnej szlachty. Zdaniem autora to właśnie szlacheckie zaścianki były ostoją polskości i patriotyzmu. Doskonałym przykładem tego jest Dobrzyn wraz ze swymi mieszkańcami. Osiadła tam szlachta stanowi zupełnie odrębną grupę. Pochodzili z Polski, prawdopodobnie z Mazowsza lub Pojezierza Mazurskiego. Przedstawicielami tego rodzaju jest bogato charakteryzowany ród Dobrzyńskich. Klan czystej krwi polskiej, chociaż na Litwę przybyliponad 400 lat temu, zachowali mowę i zwyczaje swoich przodków. Dawniej byli rodem zamożnym i licznym, jednak zubożeli. Poza herbem rodowym niczym nie różnili się od chłopów. Sami musieli pracować na swych zagonach i poletkach.

SZLACHTA ZAŚCIANKOWA - cd

Na czele zaścianka stał Maciej Dobrzyński, starzec siedemdziesięciokilkuletni, cieszący się powszechnym poszanowaniem. Ówczesną szlachtę cechował szacunek dla osób starszych, bez względu na majątek czy pochodzenie. Szlachtę zaściankową poeta ukazał w dodatnim świetle. Obok Jacka Soplicy, Maciej Dobrzyński jest przykładem patriotą, który na pierwszym miejscu stawiał ojczyznę.Szlachta zaściankowa posiadała wiele dodatnich cech. Jedną z nich jest odwaga. Z „Pana Tadeusza” dowiadujemy się, że Maciej Dobrzyński brał udział w wielu walkach o niepodległość, np. w Powstaniu Kościuszkowskim. Dowiódł wtedy swojej odwagi i szlachetności, wracając na pole bitwy, aby zabrać stamtąd ciężko rannego szlachcica Pocieja. Po upadku powstania Pociej chciał wynagrodzić ubogiego Maćka, ofiarując mu folwark i roczną rentę. Maciej nie przyjął tej darowizny, gdyż ratując szlachcica nie myślał o nagrodzie. Są to kolejne dodatnie cechy szlachty zaściankowej - szlachetność i honor. Dużą wadą jest porywczość i lekkomyślność, które rodzą się z chęci walki o niepodległość ojczyzny. Takie cechy charakteru mają bardzo waleczni szlachcice - Maciej Kropiciel, Bartek Brzytewka i Maciej Konewka. Pod wpływem impulsu, którym w tym wypadku był Gerwazy, natychmiast zgodzili się dokonać zajazdu na Soplicowo. Pragnęli walczyć, choć nie do końca pojmowali w jakiej sprawie. Bez problemu dali się omotać słowom Gerwazego, choć nie rozumieli ich całkowicie.

CECHY SZLACHTY

Nie można jednoznacznie określić szlachty polskiej. Ma ona i wady, i zalety. Jednak pozytywne cechy charakteru przewyższają te negatywne. Polska szlachta jest bardzo religijna i przywiązana do tradycji. Wie, że dobro ojczyzny jest najważniejsze. Jest gotowa do wielu poświęceń dla dobra kraju. Uważam, że szlachta polska zasługuje na nasz szacunek i uznanie.Mimo, że polska szlachta jest bardzo rozwarstwiona, posiada wiele cech wspólnych. Są one zarówno negatywne, jak i pozytywne. Główne wady szlachty to pieniactwo, skłonność do awantur, burd, procesów oraz niechęć do zgody. Na kartach „Pana Tadeusza” mamy wiele przykładów tych cech. Nawet główny bohater epopei, Jacek Soplica, za młodu był uważany za paliwodę, kłótnika i pieniacza. Spory Assesora z Rejentem oraz Domeyki z Doweyką czy choćby długoletni spór o zamek nie przedstawiają polskiej szlachty jako skorej do zgody. Lecz jak pisze poeta: „Bo szlachta polska, choć niezmiernie kłótliwa i porywcza do bitew, przecież nie jest mściwa”. Zarówno dodatnią jak i ujemna cechą jest sarmatyzm, który z początkowo dobrego nacjonalizmu przerodził się w szowinizm.

Sarmatyzm to poglądy charakterystyczne dla szlachty polskiej na przełomie XVII i XVIII wieku. Wierzono, że po owych Sarmatach szlachta polska odziedziczyła waleczność, odwagę i miłość do ojczyzny.

CECHY SZLACHTY - PATRIOTYZM

Szlachta uważała, że wywodzi się z dawnego walecznego ludu - Sarmatów. Uważała, że Rzeczpospolita Obojga Narodów jest państwem o idealnym ustroju, w którym nic nie należało zmieniać. Szlachta stała się niechętna nowościom i obczyźnie. Coraz bardziej pogłębiała się w swojej „Złotej Wolności”. Za swoje święte prawo uznała liberum veto. Brak reform doprowadził do zacofania i rozbiorów. Wtedy to szlachta zrozumiała swe błędy i zaczęła walczyć. Ozwała się w nich najważniejsza cecha - głęboki patriotyzm. W szlachcie zaściankowej objawia się on w postępowaniu Macieja Dobrzyńskiego, który podtrzymywał świadomość narodową. Ważne też było, że Maciej budził patriotyzm wśród młodych. Był on raczej osobą skrytą i odludkiem, ale przekazywał młodym znane mu historie kraju, legendy i podania. Innym potwierdzeniem miłości do ojczyzny jest natychmiastowa reakcja młodych Dobrzyńskich na słowa księdza Robaka oraz przekonywania Gerwazego. Ich odwaga była spowodowana żalem po straconej ojczyźnie i chęcią zemsty na zaborcy. Największym patriotą wśród szlachty średniozamożnej był ksiądz Robak- Jacek Soplica. Zawsze był wierny ojczyźnie. Po zabójstwie stolnika udał się on za granicę. Tam, walczył w armii Napoleona oraz spiskował na rzecz Polski. Wreszcie stał się emisariuszem, wysłańcem prowadzącym działalność konspiracyjną. Powrócił do Soplicowa, jednak pod osłoną habitu. Starał się wzniecić powstanie na Litwie i z niecierpliwością oczekiwał wojsk Napoleona, idących na Rosję.Przedstawiciele magnaterii, choć zazwyczaj mieli na względzie tylko swoje sprawy, też byli patriotami. Bardzo poważnie do obowiązków wobec ojczyzny poczuwał się Stolnik. Popierał Konstytucję 3 Maja i w jej obronie walczył z armią rosyjską. Znał i rozumiał potrzeby kraju, a nawet dla jego dobra był gotów zrezygnować z praw i przywilejów.Również w zachowaniu Hrabiego przejawiał się patriotyzm. Był w każdej chwili gotów aby podjąć walkę o niepodległość ojczyzny. Hrabia był bardzo odważnym człowiekiem, dla którego największe znaczenie miał jego honor.

URZĘDY SZLACHECKIE W "PANU TADEUSZU"

Podkomorzy

Woźny

Hrabia

Stolnik

Wojski

Sędzia

Assesor

Rejent

Klucznik

URZĄD SZLACHECKI - REJENT

Rejent to dawne określenie notariusza.Mianowany przez ministra sprawiedliwości prawnik notariatu upoważniony do sporządzania aktów notarialnych i dokonywania innych czynności notarialnych.

URZĄD SZLACHECKI - PODKOMORZY

Podkomorzy był urzędnikiem dworskim odpowiedzialnym za siedzibę monarchy. Posiadał zwierzchnictwo nad służbą pokojową i dworzanami przydzielonymi do obsługi króla. W hierarchii dworskiej był lokowany zaraz za marszałkiem dworu. Obowiązkiem osoby piastującej to stanowisko było stale przebywanie przy władcy.

KLUCZNIK

Klucznik – dawniej osoba posiadająca pod swoim zarządem klucze do czegoś, mająca nadzór nad czymś, a także w dawnej Polsce urzędnik zarządzający tak zwanym kluczem majątków ziemskich.

WOŹNY

Dawniej woźny wywoływał sprawy z wokandy, uciszał salę i nosił wezwania. Woźny, w sądach żydowskich nazywany był szkolnikiem.

HRABIA

W czasach średniowiecznych wyższy urzędnik, zarządca hrabstwa, a potem dziedziczny pan okręgu.

STOLNIK

Stolnik – w Polsce do XIII w. urzędnik sprawujący pieczę nad stołem panującego. Do jego obowiązków należało nakrycie stołu do uczty, a w czasie jej trwania kierowanie podawaniem potraw.

WOJSKI

Jego zadaniem było pilnowanie porządku w powiecie podczas wyprawy wojennej.

SĘDZIA

Sędzia ziemski to przewodniczący sądu ziemskiego I Rzeczypospolitej. Sąd ten rozpatrywał wszystkie sprawy szlachty osiadłej wyłączywszy przestępstwa ścigane przez sąd grodzki z tzw. czterech artykułów grodzkich. Sędzia ziemski musiał być szlachcicem posesjonatem, osiadłym w ziemi której sprawy sądził.

Assesor

Asesor – urząd sądowy w I Rzeczypospolitej, uzupełniał komplet sędziowski i był doradcą sędziego. Występował między innymi w sądach ziemskich. Był urzędnikiem wybieralnym, czasem nazywano go komisarzem.

UBIÓR SZLACHCICA

UBIÓR SZLACHCICA - cd.

"Woźny pas mu odwiązał, pas słucki, pas lity, (…) Z jednej strony złotogłów w purpurowe kwiaty, Na wywrót jedwab czarny, posrebrzany w kraty; Pas taki można równie kłaść na strony obie, Złotą na dzień galowy, a czarną w żałobie."A jak ubierała się kobieta?"Zosia kładnie pończoszki białe, ażurowe, I trzewiki warszawskie białe, atłasowe; Tymczasem pokojowa sznurowała stanik…""(…) Całe ubranie gotowe. Zosia białą sukienkę wrzuciła przez głowę, Chusteczkę batystową w ręku zwija I tak cała wygląda biała jak lilija."

OBYCZAJE SZLACHECKIE

Pielęgnowanie obyczajów, przekazywanych z pokolenia na pokolenie nadawało życiu szlachty i ich codzienności głęboki sens. Wynikało z tradycji, szacunku do dawnych czasów, kiedy wszystko miało swój określony porządek i miejsce, było dowodem narodowej wspólnoty.1. Siadanie do stołu według starszeństwa i klasy.2. Uroczysty obrzęd zaślubin.3. Rozstrzyganie sporów szlachecko-magnackich przez specjalne zjazdy.4. Czarna polewka - jako niezgoda na zamążpójście.5. Tańcem rozpoczynającym i kończącym uroczystości był polonez.6. Grzybobranie.7. Polowanie z nagonką, bigosem i grą na rogu.8. Staranne prowadzenie gospodarstwa.

OBYCZAJE SZLACHECKIE

9. Rozpoczynanie pracy na polu wraz ze wschodem słońca, kończenie wraz z zachodem.10. Gościnność gospodarzy.11. Zakaz pokazywania dziewczyn do lat 14 w towarzystwie.12. Służenie kobietom przy stole, zaopatrywanie w jedzenie i zabawianie.13. Wyrażanie szacunku wobec osób starszych, kobiet i rodziców.14. Pojedynkowanie się.15. Zwoływanie sejmików szlacheckich.16. Śpiewanie patriotycznych pieśni.

OBYCZAJE SZLACHECKIE - CYTATY

Ustalony porządek zajmowania miejsc przy stole lub wspólnego wyjścia lub powrotu do domu oraz odpowiednia kolejność zajmowania miejsc przy stole. Taką kolejność wyznaczał wiek i sprawowane urzędy oraz płeć. Uwidacznia się to podczas drogi do dworu:„(…) naprzód dzieci małe, Z dozorcą, potem Sędzia szedł z Podkomorzyną, Obok Pan Podkomorzy otoczon rodziną; Panny tuż za starszymi, a młodzież na boku; Panny szły przed młodzieżą o jakieś pół kroku (tak każe przyzwoitość); nikt tam nie rozprawiał O porządku, nikt mężczyzn i dam nie ustawiał, A każdy mimowolnie porządku pilnował.”

S

Ustalony porządek podczas posiłku na zamku:„Goście weszli w porządku i stanęli kołem; Podkomorzy najwyższe brał miejsce za stołem; Z wieku mu i z urzędu ten zaszczyt należy, Idąc kłania się damom, starcom i młodzieży. Przy nim stał Kwestarz, Sędzia tuż przy Bernardynie”

OBYCZAJE SZLACHECKIE - CYTATY

Czarna polewka Do sfery zwyczajów należało również podanie czarnej polewki mężczyźnie, któremu ojciec odmawiał prawa do starania się o rękę córki. Taką polewkę [była to powszechnie dziś znana czernica, rosół zabarwiony krwią kaczki] dostał od Stolnika Jacek Soplica. Bowiem w zwyczaju było wówczas aranżowanie małżeństwa zgodnego z wolą rodziców."Soplicy Horeszkowie odmówili dziewkę! Że mnie, Jackowi, czarną podano polewkę!"

Grzeczność Jednym z ważniejszych składników obyczajowości staropolskiej w "Panu Tadeuszu" była grzeczność, której przestrzegania pilnował Sędzia. Wraz z nim na straży obyczajów stali Podkomorzy (nauka o modzie) i Wojski (zasady na polowaniach). Sędzia tłumaczył młodym pankom, mającym zdystansowany, trochę lekkomyślny stosunek do zasad dobrego zachowania i etykiety, że:"Grzeczność nie jest nauką łatwą ani małą.Niełatwą , bo nie na tym kończy się , jak nogą zręcznie wierzgnąć z uśmiechem witać lada kogo ; Bo taka grzeczność modna zda mi się kupiecka, Ale nie staropolska ani też szlachecka. Grzeczność wszystkim należy , lecz każdemu inna; Bo nie jest bez grzeczności i miłość dziecinna I wzgląd męża dla żony przy ludziach , i pana Dla sług swoich , a w każdej jest pewna odmiana Trzeba się długo uczyć , ażeby nie zbłądzić I każdemu powinną uczciwość wyrządzić."

KONIEC

Dziękuję za uwagę!!!