Лекц 3. Mongolchuudin bichig useg

Хэл ярианы соёл

S.ML103

Монголчуудын бичиг үсгийн түүх

Уран бичээч Э.Ариунболд

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Кидануудын их ба бага бичиг

Том үсэг 920 он Ляо улс буюу Кидан улсын үндэслэгч Ельюй Абужи (Амбагян)(Хятад ханзнаас гаралтай)

Жижиг үсэг 924-925 он Ельюй Абужигийн дүү Диэла. Уйгур хэл бичгээс гаралтай

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Б.Ренчин “Монголчууд Чингисээс өмнө буданцар дээдсийн үед бичиг үсэгтэй байсан” гэж дүгнэсэн.

Анхны дурсгал нь Чингисийн чулууны бичиг

Эвхмэл хэлбэр

Монгол хэлний тухай хуульд: 2025 оны 01-р сарын 01-ээс төрийн болон нутгийн өөрөө удирдах байгууллага албан хэргээ кирилл болон үндэсний хос бичгээр хөтлөн явуулна.

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Монгол бичиг буюу монгол үсэг

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Дөрвөлжин үсэг

Төр болон шашны хүрээнд хэрэглэж байснаас гадна төвөд, самгард, нангиад, түрэг зэрэг харь хэлний үг, нэр томьёог нарийн тэмдэглэх шаардлага хангасан бичиг байжээ.

Хубилай хааны (1215-1294) зарлигаар 1269 онд Пагва лам Лодойжалцан (1234-1279) зохиосон. Юань гүрэн мөхөх буюу 1368 он хүртэл хэрэглэсэн.

Хэлбэр дүрсийн хувьд төвөд үсэгт, зурлага бичлэгийн хувьд монгол бичигт тулгуурласан.

Б.Я.Владимирцов “XIII зууны үеийн олон улсын цагаан толгой байсан юм” гэж үнэлсэн байна.

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Дөрвөлжин бичиг

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Али гали үсэг

Алтан хааны зарлигаар төвд хэлнээс “Ганжуур”-ыг орчуулах явцад 1587 онд Харчины Аюуш гүүш зохиосон галиг үсэг.

Самгард, төвөд, хятад зэрэг харь хэлний үгийг үгчлэн, үсэгчлэн буулгах үүрэгтэй.

Али-эгшиг, гали-гийгүүлэгч

Харь хэлний үгийг цаад эх хэлээрээ хэрхэн бичдэгийг үсэг үсгээр нь хадаж тэмдэглэх, хэрхэн дууддагийг галиглан бичдэг байсан нь монгол галигийг тогтолцоо нарийн боловсорсныг харуулна.

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Али гали үсэг

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Тод бичиг

1648 онд Ойрадын Зая бандида Намхайжамц (1599-1662) зохиосон.

Ойрад аялгуунд суурилсан.

Монгол бичигт дулдуйдан зохиосон.

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Тод үсэг

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Соёмбо үсэг

Өөрөө буй болсон гэгээн үсэг

1686 онд Өндөр гэгээн Занабазар (1635-1723) Энэтхэгийн ланз үсэгт дулдуйдаж зохиосон.

Лигдэн хааны үеэс Монгол улсын туг далбаан дээр тусгаар тогтнолын бэлгэ тэмдэг болсоор байна.

Соёмбо үсгийг заах сургууль XIX зууны эхэн хүртэл байсан нь 200 гаруй жил явцуу хүрээнд хэрэглэгдэж байсан.

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Соёмбо үсэг

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Хэвтээ дөрвөлжин бичиг

1952 онд Б.Ренчин 1686 онд Өндөр гэгээн Занабазар (1635-1723) зохиосон хэмээн анхны тодорхой мэдээг бичжээ.

Энэ бичгийн цагаан толгойн тухай анхны мэдээг 1803 онд П.С.Паллас хоёрдугаар Екатринад зориулсан номдоо дурдаж Европ дахинаа сонсгосон байна.

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Вагиндрагийн үсэг

Буриадын лам Агваандорж 1905 онд зохиосон

Вагиндра гэдэг нь Агваан (самгард) Монгол бичигт тулгуурласан боловч эхэн дунд адагт гэсэн ялгаагүй.

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Вагиндрагийн үсэг

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Латин үсэг

латин - Энэтхэг Европын язгуурын хэлний роман төрлийн мөхсөн хэл

Латин цагаан толгой дэлхийн алдарт гурван их үсгийн системийн нэг авианы үсэгт цагаан толгой VII зуунд эртний Ромд үүссэн анх 20 үсэгтэй байсан боловч хожим нэмж 26 үсэгтэй болгосон.

1941 оны 2-р сарын 21-нд "Шинэ латин үсгийг батлах тухай" тогтоол гарсан бол 3-р сарын 25-нд энэ шийдвэрээ буцаасан байна.

Монгол кирил үсгийн латин хөрвүүлэг MNS 5217:2012 стандарт

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Латин үсгийн тухай

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Кирилл үсэг

• 1946 оноос Монгол Улс Оросоос авч албан ёсны бичгээ болгон хэрэглэж байна.
• Ак.Ц.Дамдинсүрэн дүрмийг нь зохиосон.

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Кирилл үсэг

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Манж үсэг

• 1634 онд Эрдэнэ, Гагай нар зохиосон
• Бичлэг болон үсгийн хэлбэрийн хувьд монгол бичигт тулгуурласан.
• Бинт, дусал

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Манж үсэг

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Хэлэлцүүлэг

Бичиг үсэг зохиогддог 1 дэх шалтгаан

Бичиг үсэг зохиогддог 2 дахь шалтгаан

S.ML103 Хэл ярианы соёл

S.ML103 Хэл ярианы соёл

Баярлалаа

S.ML103 Хэл ярианы соёл