HISTORY PRESENTATION III

Śladem KazimierzA WielkiEGO

Dzieciństwo i młodość

Kazimierz Wielki - Król Polski w latach 1320-1370 - był ostatnim władcą z dynastii Piastów na tronie zjednoczonego państwa, synem Władysława Łokietka i Jadwigi Kaliskiej. Urodził się jako prawdopodobnie ostatnie dziecko tej pary 30 kwietnia 1310 r. Jako nastolatek ciężko chorował, co mogło sprawić, że nie odebrał szerszej edukacji. Według własnych słów nie potrafił czytać, choć była to umiejętność powszechna wśród monarchów tej epoki. Nie odebrał też szerszego wykształcenia, a rodzice późno zaczęli go wdrażać w kulisy polityki. Istnieją nawet źródła sugerujące, iż był jednym z bardzo nielicznych na polskim tronie władców-analfabetów. W 1331 roku, być może na polecenie ojca, uciekł z pola toczonej z Krzyżakami bitwy pod Płowcami.

Młody Kazimierz Wielki według Franciszka Ejsmonda. Drzeworyt z końca XIX wieku

Koronacja ostatniego z Piastów - 1933 r.

25 kwietnia 1333 r. w Krakowie arcybiskup gnieźnieński Janisław koronował parę monarszą. Kazimierz otrzymał państwo złożone z Małopolski, Wielkopolski oraz lennych Księstw Sieradzkiego i Łęczyckiego rządzonych przez jego krewnych. Głównym celem Kazimierza stało się zapewnienie pokoju z sąsiadami. W 1333 r. zawarto układ pokojowy z Brandenburgią. Dwa lata później w Wyszehradzie udało się skłonić Jana Luksemburskiego do rezygnacji z pretensji do polskiego tronu.

Kazimierz Wielki na obrazie Leopolda Löfflera

Zdobycze terytorialne króla Kazimierza

Król Kazimierz Wielki kontynuował dzieło zjednoczenia i wzmocnienia państwa polskiego rozpoczęte przez jego ojca króla Władysława Łokietka. Udało mu się uregulować relacje z sąsiadami Polski. Podpisał rozejm z Krzyżakami, niestety mimo wysiłków nie odzyskał Pomorza Gdańskiego. Najbliższym sojusznikiem Polski było Królestwo Węgier. Przy wsparciu Ludwika Węgierskiego Kazimierz przyłączył do Polski rozległe ziemie na Rusi i przesunął znacznie granice państwa na południowy wschód, powiększając jego terytorium.

W okresie rządów Kazimierza terytorium państwa polskiego powiększyło się z ok. 106 tysięcy do ok. 270 tysięcy km2; dominowała Małopolska

Reformy Kazimierza Wielkiego

Przez całe panowanie Kazimierz dążył do wewnętrznego rozwoju państwa. Symbolem takiej polityki była budowa zamków i murów obronnych ważnych miast, a także liczne fundacje kościołów oraz rozbudowa zamku na Wawelu. Król popierał również zakładanie nowych wsi i miast, szczególnie w domenie królewskiej. W czasie jego panowania w Małopolsce dokonano 67 lokacji miast królewskich i 14 prywatnych. Wspierał osadnictwo żydowskie i ormiańskie oraz działalność kupców. Znaczne dochody dla skarbu królewskiego przynosiły też rozwijane za jego panowania żupy solne w Wieliczce i kopalnie ołowiu.

• Reforma monetarna

• Reforma sądownictwa

• Reformy administracyjne

• Prawo składu

• Wojskowość i budownictwo obronne

• Kultura, oświata i sztuka

Reforma monetarna

W 1338 roku ma miejsce reforma monetarna przeprowadzona przez Kazimierza Wielkiego. Jako pierwszy władca polski wprowadził monetę groszową (tzw. grosz krakowski). Brak własnych kopalń srebra wymusił ich produkcję z monet obcych, np: groszy praskich.

Grosz krakowski – awers i rewersmzopw, licencja: CC BY-SA 3.0

Reforma sądownictwa

Kazimierz wprowadził istotne zmiany w sądownictwie i ustawodawstwie. W drugiej połowie XIV wieku wykształciły się dwa osobne sądy dla szlachty. Sąd grodzki był zarządzany przez starostów i zajmował się sprawami karnymi. Sąd ziemski, w którym władzę mieli asesorowie z grona szlachty, rozstrzygał spory cywilne. W zakresie sądownictwa miejskiego ważną reformą było utworzenie w Polsce własnych instancji odwoławczych od istniejących w miastach sądów ławniczych. W ten sposób powstały tak zwane wyższe sądy prawa niemieckiego (m.in. w 1356 r. powołał sąd najwyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim). Miało to na celu uniezależnienie naszego mieszczaństwa od obcego sądu apelacyjnego w Magdeburgu.

Król Kazimierz Wielki nadaje nowe prawa

Karol Marconi, domena publiczna

Reformy administracyjne

Za panowania Kazimierza Wielkiego wyodrębniają się cztery stany: duchowięństwo, rycerstwo zwane też szlachtą, mieszczanie i chłopi. Rozpoczęło się silne kształtowanie centralnych urzędów państwowych, takich jak: marszałek, podkanclerzy, czy podskarbi. Podczas obsadzania tych urzędów król promował szczególnie oddanych mu Małopolan.

Kazimierz Wielki, sejm w Wiślicy, rysunek Franciszka Smuglewicza (przed 1807)

W latach 1346–1347 z polecenia Kazimierza Wielkiego wykonana została kodyfikacja praw w postaci statutów wiślicko-piotrkowskich. Król wydaje również polecenie spisania zbioru norm prawnych dla Wielkopolski i Małopolski oraz przywilejów dla Żydów (1334-1367) zapobiegających różnego rodzaju nadużyciom.

Rycerstwo polskie 1333-1434

Prawo składu

Król wspierał też wydobycie surowców naturalnych. Do najcenniejszych należała sól, której używano do zabezpieczenia mięsa przed zepsuciem. Bogate złoża soli znajdowały się w Wieliczce i Bochni. Wydobywana w tamtejszych żupach sól wystarczała na potrzeby Królestwa Polskiego, a nadwyżki sprzedawano za granicę. Zyski ze sprzedaży szły do skarbu królewskiego.

Kazimierz Wielki wspierał rozwój rzemiosła, rolnictwa i handlu. Kraków otrzymał od króla przywilej zwany prawem składu. Prawo to zobowiązywało każdego podróżującego kupca do zatrzymania się w Krakowie i wystawienia swoich towarów. W dalszą podróż mógł się udać z towarem, którego nie sprzedał.

Skarb królewski czerpał również dochody ze sprzedaży rud ołowiu. Ołów był dawniej ważnym materiałem budowlanym, wykorzystywanym na przykład do pokrywania dachów albo do łączenia szkła okiennego.

Wojskowość i budownictwo obronne

Wojskowość i budownictwo obronne

Ważną sprawą było budownictwo obronne, którym Kazimierz zapisał się chwalebnie na kartach historii. Nie tylko Polska zaczęła doganiać pod tym względem sąsiadów, lecz inwestycje te pozostawiły po sobie zaplecze gospodarcze, a więc wapienniki i cegielnie. Za czasów Kazimierza ufortyfikowano 53 zamki i umocniono 27 murowanych fortyfikacji miejskich.

Kazimierz zreformował organizację sił zbrojnych. Pojawiło się wiele nowych machin bojowych, jak np. katapulta, taran, wieża oblężnicza.Podstawą polskich sił zbrojnych była jazda złożona ze „szlachetnie urodzonych” rycerzy dobrze okrytych zbrojami kolczo-płytowymi. Do walki używano mieczy, toporów, kopii, a także łuków i kusz.

Jeżeli dochodziło do ataku na miasto, wszyscy mieszkańcy mieli obowiązek stanąć w jego obronie. W ciężkich przypadkach do walki wzywano także chłopów w pospolitym ruszeniu. Król stworzył system chorągwiany. Wojsko składało się z oddziałów, których nazwy pochodziły od znaków i proporców. Istniały chorągwie rodowe, zarządzane przez możnych. Powstały też chorągwie ziemskie. Zarządzali nimi kasztelanowie i wojewodowie. Służyła w nich niezależna szlachta i sołtysi. Dbano także o dyscyplinę w wojsku.

Zamki wzniesione i przebudowane przez Kazimierza Wielkiego

(rys. Krystian Chariza i zespół)

Wybrane zamki i inne murowane budowle obronne powstałe za czasów Kazimierza Wielkiego

Zamek Królewski w Łęczycy / fot. Chrumps

Zamek w Będzinie Kazimierz Wielki / fot. Ari-chaan

Zamek w Kruszwicy na rycinie Erika Dahlbergha

Zamek w Przemyślu

„Król Kazimierz zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną”. Za czasów Kazimierza założono niemal 100 nowych miast, ufortyfikowano 53 zamki i umocniono 27 murowanych fortyfikacji miejskich. „Za czasów tego króla w lasach, gajach i dąbrowach tyle założono wsi i miast, ile ich bodaj nie powstało kiedy indziej w królestwie polskim”. kronikarz królewski Janko z Czarnkowa

Kultura, oświata i sztuka za czasów Kazimierza Wielkiego

Władca miał świadomość historyczną, z tego względu zachował romańską kaplicę św. Feliksa i Adaukta jako znak długotrwałej historii sięgającej początków państwa polskiego. Przebudował kaplicę zamkową pw. św. Marii Egipcjanki w typie gotyckiej kaplicy pałacowej o dwóch kondygnacjach. W założonym przez monarchę Kazimierzu ufundował również dwie wielkie świątynie – farę pw. Bożego Ciała, oraz kościół pw. św. Katarzyny i Małgorzaty wraz z klasztorem Augustianów. Ufundował także świątynie w Niepołomicach, Stopnicy, kolegiatę w Wiślicy i katedrę w Sandomierzu, Zagości, Kargowie, Szydłowie. Ponadto Kazimierz Wielki ufundował liczne dzieła rzemiosła artystycznego, przede wszystkim relikwiarze oraz przedmioty liturgiczne. Poprzez mecenat artystyczny podkreślali autorytet i sakralny wymiar władzy głowy państwa.

Za panowania Kazimierza Wielkiego na terenie Małopolski powstało wiele gotyckich budowli i dzieł sztuki, których lwia część była fundacjami królewskimi. Oprócz licznych zamków i miast wraz z obwarowaniami rozmieszczonych na terenie całego Królestwa był zaangażowany w liczne inwestycje w Krakowie, przede wszystkim na terenie Wawelu. Objął po Władysławie Łokietku patronat przy rozbudowie katedry, gdzie ufundował monumentalny nagrobek dla swojego ojca.

Król zdawał sobie sprawę, że Polska potrzebuje ludzi wykształconych, dlatego w 1364 roku utworzył w Krakowie pierwszą szkołę wyższą – Akademię Krakowską.

Akademia Krakowska

Historia Akademii Krakowskiej

Akademia Krakowska została założona w 1364 roku w Kazimierzu z fundacji Kazimierza III Wielkiego i składała się początkowo z trzech wydziałów: sztuk wyzwolonych, medycyny i prawa. Był to drugi, po powstałym w 1348 roku Uniwersytecie w Pradze, uniwersytet założony w środkowej Europie. Reaktywowany około 1390 roku przez Jadwigę Andegaweńską. Oficjalny odnowiony w 1400 roku w Krakowie przez Władysława II Jagiełłę z fundacji Jadwigi Andegaweńskiej, poszerzony o wydział teologiczny, utworzony dzięki zabiegom Jadwigi w 1397 roku. Dopiero w 1817 r. nadano mu nazwę „Jagielloński”, by podkreślić związki uniwersytetu z dynastią Jagiellonów.

Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego

Szkoła była wzorowana wedle praw na uniwersytety w Bolonii i Padwie, lecz zastosowano także schematy znane z Neapolu. Kazimierz chciał przede wszystkim, aby nowa szkoła kształciła prawników, którzy mogliby pokierować i wzmocnić administrację państwową, o którą tak bardzo dbał. Uczniowie Akademii mieli wiele przywilejów, takich jak zwolnienie z cła i opłat. Zanim jednak dzieło owo zostało dokończone, Kazimierz zmarł.

Dziedziniec Collegium Maius Akademii Krakowskiej

,,Pragnąc gorąco jako obowiązani jesteśmy, aby rzecz każda pożyteczna i wszelkie powodzenie rodzaju ludzkiego wzmagało się, w przekonaniu, że się to duchownym i poddanym naszego państwa przyda, w mieście naszym Krakowie postanowiliśmy miejsce wyznaczyć, gdzie by studium powszechne we wszelkiej nauce dozwolonej się rozwijało. I niech będzie perłą wiedzy przemożnej, aby wydawało ludzi dojrzałością rady znamienitych, cnót ozdobą jaśniejących, różnej wiedzy kierunków pełnych; niech będzie tam nauki źródło dobroczynne, z którego czerpać będą mogli wszyscy pragnący się oświecić naukowo". Kazimierz III Wielki

Życie osobiste

Żony Kazimierza Wielkiego

Kazimierz Wielki prowadził niezwykle burzliwe życie osobiste. Cztery razy brał ślub (nie dbając o legalność związków oraz o ich formalne unieważnianie):

Żony urodziły Kazimierzowi Wielkiemu łącznie pięć córek. Król miał też przynajmniej dwóch nieślubnych synów, nie doczekał się natomiast żadnego legalnego męskiego potomka. Już w pierwszych latach panowania zawarł układ o dziedziczeniu, na mocy którego w razie takiej sytuacj tron miał przejść w ręce króla Węgier – męża lub syna jego siostry, Elżbiety Łokietkówny. U schyłku życia Kazimierz usynowił wprawdzie wnuka Kaźka Słupskiego i szukał sposobów zmiany postanowień, układ pozostał jednak w mocy. Po tym, jak król doznał wypadku na polowaniu i zmarł na skutek zakażenia, koronę przejął Ludwik Andegaweński.

• z Aldoną Anną Giedyminówną ożenił się w 1325 roku. Z tego związku narodziły się dwie córki: Elżbieta i Kunegunda
• z Adelajdą Heską ożenił się w 1341 roku. Małżeństwo nie miało potomstwa, w 1354 roku Kazimierz rozpoczął starania w Rzymie o jego unieważnienie.
• z Krystyną Rokiczaną Kazimierz w 1356 roku zawarł małżeństwo morganatyczne, a król, będący w prawnym małżeństwie z Adelajdą Heską, popełnił bigamię.
• z Jadwigą żagańską wziął ślub w 1365 roku. Z małżeństwa tego pochodziły trzy córki: Anna, Kunegunda, Jadwiga

Portret Adelajdy Heskiej autorstwa Jana Matejki (1865)

Śmierć króla Kazimierza

We wrześniu 1370 roku Kazimierz przebywał w swym zamku Przedbórz, w którego okolicy urządzał wielkie polowania na jelenie. 9 września, w drugim dniu łowów, jak podaje Janko z Czarnkowa goniąc jelenia, gdy się koń pod nim przewrócił, spadł z niego i otrzymał niemałą ranę w lewą goleń. Miejsce wypadku źródła lokalizują w leżącej między Przedborzem a Włoszczową miejscowości Żeleźnica. Złamanie musiało być skomplikowane, bo chory dostał wysokiej gorączki, która przez wiele dni nie ustępowała, mimo starań lekarzy. Orszak z chorym wracał do Krakowa przez kilka tygodni. Pod koniec października przywieziono Kazimierza na zamek krakowski, ale gorączka nie ustąpiła. 3 listopada król podyktował swój testament, a dwa dni później zmarł. W 1869 roku otworzono grobowiec królewski w katedrze wawelskiej. 8 lipca 1869 na Wawelu odbył się powtórny pogrzeb szczątków króla Kazimierza III Wielkiego.

Fot. Twarz figury władcy /Nieznany - Britannica.com

Kraków, katedra na Wawelu, nagrobek Kazimierza Wielkiego, XIV w./Pko - Praca własna CC BY 2.5

Król Kazimierz cieszył się wielkim szacunkiem poddanych (choć niekoniecznie sąsiadów). Za życia nie nazywano go jednak „Wielkim”. Przydomek powstał dopiero po przeszło stuleciu. Na szerszą skalę zaczęto go używać w początkach XVI wieku.

Ciekawostki z życia króla Kazimierza

Za najsłynniejszą kochankę Kazimierza Wielkiego uchodzi Żydówka Esterka. Z ustaleń historyków jasno jednak wynika, że taka postać w ogóle nie istniała.

Kazimierz Wielki zarabiał rocznie od 3,3 miliona do 4,5 miliona groszy praskich, a więc około 1 tony złota. Kwoty te w dużym przybliżeniu da się przeliczyć na dzisiejsze pieniądze.

Z czasów Kazimierza Wielkiego pochodzą najstarsze źródła, pozwalające szacować liczbę mieszkańców Polski. Ich interpretacja nastręcza jednak historykom wielu problemów.

Z Kroniki Janka z Czarnkowa:

„Tak tedy król ten ponad wszystkich monarchów polskich dzielnie rządził rzeczą pospolitą; albowiem jak drugi Salomon podniósł do wielkości dzieła swoje — murował miasta, zamki, domy. Naprzód ozdobił zamek krakowski podziwienia godnemi domami, wieżami, rzeźbą, malowidłem, dachami wielkiej piękności. Naprzeciw zaś zamku krakowskiego, po drugiej stronie Wisły, około kościoła, który się nazywa Skałką, wymurował miasto, które od imienia swego nazwał Kazimierzem, jak również wiele innych miast, jako to — Wieliczkę i Skawinę, Lanckoronę, zamek Olkusz, Będzin, Lelów, miasto i zamek Czorsztyn, zamek Niepołomice, zamek Ojców, zamek Krzepice, zamek w ziemi sandomierskiej i samo miasto Sandomierz, Wiślicę, Szydłów, Radom, Opoczno, Wąwolnicę, miasto Lublin, miasto i zamek w Sieciechowie, w Solcu, w Zawichoście, zamek w Nowem Mieście zwanem Korczyn, w (Wielko-)Polsce Kalisz, Pyzdry, Stawiszyn — miasta, Konin miasto i zamek, w Nakle, w Wieluniu, w Międzyrzecu, w Ostrzeszowie — zamki, Wieluń miasto, Bolesławiec zamek, w ziemi kujawskiej Kruszwicę, Złotoryę, Przedecz, Bydgoszcz; w ziemi sieradzkiej obronny zamek Piotrków, miasto Brzeźnicę i zamek; w ziemi łęczyckiej samo miasto i zamek (Łęczyca), w Inowłodziu miasto i zamek; na Mazowszu miasto Płock, zamek zaś, który poprzednio był otoczony jednym tylko murem, drugim opasał murem; w ziemi ruskiej miasto Lamburg, inaczej Lwów, i dwa zamki, zamek Przemyśl, zamek i miasto Sanok, miasto Krosno, Lubaczów, Trębowlę, Halicz, Tustań zamki. Wszystkie te miasta i zamki bardzo mocnemi murami, domami i wysokiemi wieżami, nadzwyczaj głębokiemi rowami i innemi urządzeniami obronnemi otoczył, na ozdobę narodowi, na schronienie i opiekę królestwa polskiego. Za czasów tego króla, w lasach, gajach i dąbrowach tyle założono wsi i miast, ile bodaj nie powstało kiedy indziej w królestwie polskiem”.

Żródła

www.kazimierzwielki.pl www.historia.org.pl www.ciekawostkihistoryczne.pl www.wikipedia https://zpe.gov.pl/a/od-polski-drewnianej-do-murowanej---rzady-kazimierza-wielkiego