Ukształtowania powierzchni Polski. Zlodowacenia.

Ukształtowanie powierzchni Polski. Zlodowacenia.

Cele lekcji: 1. Podaję cechy ukształtowania powierzchni Polski. 2. Analizuję krzywą hipsograficzną Polski. 3. Wymieniam czynniki wpływające na ukształtowanie powierzchni Polski. 4. Charakteryzuję pasy rzeźby terenu i wskazuję je na mapie ogólnogeograficznej. 5. Omawiam zlodowacenia na obszarze Polski oraz ich zasięgi. 6. Podaję różnice między krajobrazem staroglacjalnym a krajobrazem młodoglacjalnym. 7. Wymieniam formy rzeźby polodowcowej i omawiam ich rozmieszczenie na obszarze Polski na podstawie mapy tematycznej. 8. Omawiam wpływ klimatu peryglacjalnego na rzeźbę Polski.

Cechy rzeźby powierzchni polski

- 91,3 % powierzchni kraju stanowią obszary leżące poniżej 300 m n.p.m.; - tererny położone na wysokości 300 - 1000 m n.p.m. zajmują 8,5 % powierzchni Polski; - tereny, których wysokości bezwzględne przekraczają 1000 m n.p.m. - o,2 %; - duże urozmaicenie rzeźby terenu; - rzeźba terenu ukształtowana głównie przez wydarzenia i procesy, które zachodziły w kenozoiku; - najniżej położone miejsce: Mierzęcino (2,2 m p.p.m.) Żuławy Wiślane (Raczki Elbląskie 1,8 m p.p.m.); - najwyzszy szczyt Rysy (Tatry) 2499 m n.p.m.; - decydujący wpływ na rzeźbę południowej Polski miały ruchy górotwórcze;

Cechy rzeźby powierzchni polski

- rzeźba północnej i środkowej Polski została ukształtowana przez lądolód i wody polodowcowe; - obecnie powierzchnia Polski modelowana jest przez grawitacyjne ruchy masowe (najintensywniejsze w górach), wody płynące, wiatr oraz działalnośc fal i prądów morskich; - nachylenie powierzchni Polski w kierunku północno-zachodnim; - pasowy układ rzeźby terenu; - średnia wysokość Polski 173 m n.p.m.

Krzywa hipsograficzna to wykres liniowy w układzie współrzędnych prostokątnych ilustrujący strukturę wysokościową i głębokościową dowolnego obszaru. Należy uwzględnić tworząc ją najwyższy i najniższy punkt i zaznaczyć go na wykresie. Dla każdego dowolnie obranego przedziału należy znaleźć dane procentowego udziału danych wyniosłości dla obszaru.

Z analizy krzywej hipsograficznej Polski wynika, że najwiekszy odsetek powierzchni kraju zajmują niziny.

Dla Polski średnia wysokosc jest ona bardzo niska i wynosi tylko 173 m n.p.m. Dla porównania na Słowacji to 440 m n.p.m., w Republice Czeskiej 430 m n.p.m., a dla obszaru całej Europy – 292 m n.p.m.

Na podstawie lotniczego skaningu laserowego porównanie depresji w Raczkach do terenu Marzęcina wykazało, że ten drugi przypadek jest głębszy.

Skaning laserowy – technologia pozyskiwania informacji o kształcie obiektu. Jego ideę można sprowadzić do zasady laserowego pomiaru odległości z punktu o określonych współrzędnych przestrzennych do badanych punktów i wyznaczeniu ich położenia w przyjętym układzie przestrzennych współrzędnych biegunowych. Ze względu na odpowiednio dużą liczbę punktów pomiarowych, dla których stosowane jest określenie "chmura punktów", uzyskuje się quasi-ciągłą, przestrzenną reprezentację powierzchni badanego obiektu.

Najgłębsza depresja (Żuławy Wislane) okolice wsi Mierzęcino (2,2 m p.p.m.) Raczki Elbląskie (1,8 m p.p.m.) Średnia wysokość Żuław Wiślanych 1,1 m n.p.m. Obszary depresyjne zajmują ok. 450 km2.

Rzeźba południowej Polski jest górska i wyżynna, az decydowany wpływ na jej rzeźbę miały ruchy górotwórcze. Rzeźba północnej i środkowej polski jest nizinna, została ukształtowana głównie przez lądolód i wody polodowcowe. Obecnie powierzchnia Polski jest w dużej mierze modelowana przez grawitacyjne ruchy masowe, które najintensywniej zachodza na obszarach górskich. Istotnymi czynnikami rzeźbotwórczymi są w Polsce: - wiatr; - wody płynące; - działalnośc fal morskich i prądów morskich; - działalność człowieka.

Pasowość rzeźby terenu Polski

Pasowy układ rzeźby terenu - równoleznikowe pasy: - pas pobrzeży; - pas pojezierzy; - pas nizin; - pas wyżyn; - pas kotlin; - pas gór.

Istotną cechą rzeźby terenu Polski jest nachylenie powierzchni w kierunku północno-zachodnim. To ono decyduje o kierunku, w którym płynie zdecydowana wiekszośc polskich rzek.

Pobrzeża

Pojezierza

Niziny Środkowopolskie

Wyżyny

Kotliny Podkarpackie

Góry Karpaty

Sudety

Zlodowacenia

Takie warunki występowały w plejstocenie na obszarze dzisiejszego Półwyspu Skandynawskiego, dlatego powstał tam lądolód. W tym samym czasie w naszych Tatrach, Karkonoszach czy na Babiej Górze mogły tworzyć się lodowce górskie, ponieważ w górach zawsze jest zimniej niż na nizinach.

Na początku czwartorzędu na półkuli północnej nastąpiło wyraźne ochłodzenie klimatu. Znacząco obniżyły się temperatury i zwiększyły opady śniegu, co sprzyjało tworzeniu się grubej pokrywy lodowej. W Europie lądolód powstał na Półwyspie Skandynawskim, skąd kilkakrotnie nasuwał się na obszar Polski.

Lądolody i lodowce tworzą się w następujących warunkach: - długotrwale utrzymujące się niskie (ujemne) temperatury powietrza; - opady śniegu większe niż jego ubytek wskutek topnienia; - rzeźba terenu umożliwiająca gromadzenie się śniegu (tereny płaskie, zagłębienia).

Na przestrzeni tysięcy lat plejstocenu klimat się zmieniał, okresy chłodniejsze przeplatały się z cieplejszymi. Kiedy przez dłuższy czas było zimniej, lądolód skandynawski powiększał swoje rozmiary. Następowała tzw. transgresja lodowca, który nasuwał się na sąsiednie obszary, m.in. na Polskę. Okres pokrycia danego obszaru przez lądolód to glacjał lub po prostu zlodowacenie. Na obszarze Polski miały miejsce cztery zlodowacenia: podlaskie (najstarsze), południowopolskie, środkowopolskie oraz północnopolskie (najmłodsze). Pomiędzy nimi występowały okresy cieplejsze zwane interglacjałami (czyli okresami międzylodowcowymi), w czasie których lądolód wycofywał się z naszego obszaru. Uważa się, że obecnie trwa właśnie taki interglacjał.

W Europie występowały też tzw. małe epoki lodowcowe. Ostatnia z nich miała miejsce w XVIII wieku po wybuchu wulkanu Laki na Islandii. Utworzyła się wówczas olbrzymia chmura popiołów i gazów, która utrzymywała się przez kilka miesięcy i ograniczała dopływ promieni słonecznych. W efekcie w Europie, Ameryce Północnej, a nawet w Azji średnie temperatury powietrza spadły o kilka stopni Celsjusza.

Kilkukrotne transgresje lądolodu na obszar Polski doprowadziły do zmian ukształtowania powierzchni. Powstały liczne formy terenu będące wynikiem erozyjnej i akumulacyjnej działalności lodowców górskich i kontynentalnych (lądolodów). Działalność erozyjna lodowców to: niszczenie podłoża materiałem skalnym transportowanym przez lodowiec oraz płynące pod nim wody; niszczenie podłoża spowodowane naciskiem przesuwającego się lodu (głównie w górach); wietrzenie fizyczne (głównie mrozowe) skał znajdujących się w sąsiedztwie lodowca.

Szerokie U‑kształtne doliny górskie – np. Dolina Chochołowska czy Dolina Kościeliska w Tatrach – wyżłobione zostały przez jęzory lodowców oraz wody z nich wypływające. Na stokach utworzyły się warstwy zwietrzałych skał, tzw. gołoborza. Na nizinach przed czołem dawnego lądolodu powstały szerokie pradoliny, którymi płynęły potężne rzeki. Także na nizinach wody podlodowcowe wyżłobiły głębokie, długie i wąskie zagłębienia zwane rynnami, które potem wypełniła woda, tworząc tym samym jeziora rynnowe.

Dolina Chochołowska

Jezior rynnowe Hańcza

Działalność akumulacyjna lodowców to osadzanie materiału skalnego w różnych miejscach wokół lodowca. W ten sposób powstały m.in. pofałdowane formy terenu – moreny, np. czołowe, denne, a w górach także boczne i środkowe. Na nizinach lądolód zostawił po sobie głazy narzutowe, czyli bezładnie rozrzucone pojedyncze bloki skalne o różnej wielkości. Powstały tam również rozległe, spłaszczone, piaszczyste równiny zwane sandrami.

Wzgórza Trzebnickie - morena czołowa

Głazy narzutowe

Oz - wydłużone, kręte wzgórze (pagórek) ciągnące się zgodnie z kierunkiem ruchu lądolodu przez kilka lub kilkanaście kilometrów; zbudowane jest z piasków i żwirów osadzonych przez wody płynące w szczelinach podlodowcowych.

Kem - okrągły lub wydłużony pagórek/wzgórze o spłaszczonym wierzchołku; osiąga wysokość od kilku do kilkudziesięciu metrów i średnicę nawet do kilkuset metrów; zbudowany ze żwirów, piasków i mułów akumulowanych przez wody w szerokich, otwartych szczelinach i zagłębieniach lądolodu

drumlin - niewysoki pagórek o eliptycznym, asymetrycznym kształcie, wydłużony w kierunku ruchu lądolodu; powstaje pod lądolodem z materiału morenowego.

Dzisiejsze występowanie polodowcowych form terenu zależy od tego, jak dawno z danego miejsca ustąpił lodowiec. Ostatnie u nas zlodowacenie północnopolskie skończyło się ok. 10 - 12 tys. lat temu i zasięg tego właśnie glacjału wyznacza obszary o największym nagromadzeniu form polodowcowych.

Polodowcowe formy terenu występują dziś niemal w całej Polsce. Jednak na różnych obszarach zachowały się one w różnym stanie. Rzeźbę polodowcową w najlepszej postaci spotkać można na pojezierzach, dlatego że do tych właśnie obszarów sięgało ostatnie zlodowacenie północnopolskie. Mówimy tam o rzeźbie młodoglacjalnej, która cechuje się dosyć silnym pofałdowaniem terenu i licznymi formami polodowcowymi, takimi jak: moreny, jeziora, sandry, ozy, kemy, drumliny i inne.

Na południe od pojezierzy znajdują się obszary rzeźby staroglacjalnej. Obejmują one głównie Niziny Środkowopolskie oraz pas wyżyn. Było to przedpole ostatniego zlodowacenia, czyli tzw. strefa peryglacjalna. Panował tam zimny klimat, który powodował m.in. intensywne wietrzenie mrozowe skał oraz inne procesy niszczące zachodzące w warunkach zamarzniętego podłoża (wieloletniej zmarzliny). Całokształt procesów geologicznych strefy peryglacjalnej skutkował wyrównaniem wcześniejszych form polodowcowych. Jednocześnie powstały inne, charakterystyczne dla tej strefy formy, jak: gołoborza, pokrywy lessowe, wydmy śródlądowe.

Gołoborza

Pokrywy lessowe

działalność lądolodu i jego wpływ na rzeźbę terenu Polski