KRZYK ZGŁUSZONEGO BÓLU

KRZYK ZGŁUSZONEGO BÓLU

W "DIES IRAE" JANA KASPROWICZA

POROZMAWIAJMY

W jaki sposób w sztuce można wyrażać gwałtowne uczucia?

EKSPRESJONIZM

Ekspresjonizm jako kierunek w literaturze i sztuce rozwinął się na początku XX wieku i chociaż jego program został sformułowany dopiero w 1918 roku, to główne tendencje można dostrzec już w twórczości okresu Młodej Polski.

Wyrastał ze sprzeciwu wobec dotychczasowych sposobów opisu rzeczywistości, takich jak realizm czy naturalizm. Według twórców ekspresjonistycznych celem sztuki było sięgnięcie w głąb tego, co ludzkie: wyraźnie intensywnie odczuwanych emocji, stanów ducha, namiętności, wewnętrznych napięć i konfliktów, skomplikowanych stanów psychicznych graniczących z szaleństwem. Dawanie wyrazu tym jednostkowym doświadczeniom miało prowadzić do ukazania prawd uniwersalnych, dotyczących człowieka, jego zmagań z samym sobą i ze światem. Niezgoda na świat objawiła się buntem- wobec ustabilizowanego mieszczańskiego życia, obowiązujących norm, niesprawiedliwości społecznej, a nawet Boga. Sztuka ekspresjonistyczna otwierała się też na metafizykę i ukazywała człowieka jako część wszechświata.

EKSPRESJONIZM

Ekspresjonizm to kierunek w sztuce, którego celem było wyrażanie siebie, swoich przeżyć, uczuć, emocji, stanów psychicznych a także wywoływanie emocji u odbiorcy.

Aby te cele osiągnąć, stosowali różnorodne środki wyrazu artystycznego, takie jak:

- intensywna, wyrazista kolorystyka

- kontrasty barw dopełniających i kontrasty temperaturowe

- prostota form

- dynamiczna kompozycja złożona z linii ukośnych, łamanych, krzywych, łuków, plam barwnych

- nieciągły rytm, gwałtowne, swobodne pociągnięcia pędzla

- deformacja, wyolbrzymienie – zwłaszcza brzydoty.

EDWARD MUNCH "KRZYK"

Edvard Munch KRZYK 1893 Oslo , Galeria Narodowa Znane są również wersje jako rysunek, litografie (czarno-biała i kolorowa) i drzeworyt.

EDVARD MUNCH (czytaj: edward munk; 1863–1944) – norweski malarz i grafik, związany z nurtem symbolizmu, prekursor ekspresjonizmu. Obdarzony mroczną, niespokojną wyobraźnią, tworzył obrazy będące bezpośrednim odbiciem skrajnych, gwałtownych emocji. Tematem jego dzieł były najczęściej cierpienie, śmierć, samotność i poczucie zagrożenia przez naturę (np. Taniec życia, Niepokój, Oko w oko). Niejednokrotnie w swym malarstwie wyrażał erotyczne obsesje i bluźnierczo wyzyskiwał przy tym motywy religijne (np. Madonna). Zakochany w modernistycznej femme fatale – Dagny Juel Przybyszewskiej, twarzom kobiet na swoich obrazach często nadawał jej rysy.

EKSPRESJONIZM W LITERATURZE

Z takiego widzenia świata i człowieka wynikał sposób pisania. Świadomie łamano konwencje, stosowano takie środki artystycznego wyrazu, jak:

kontrast

symbol

słownictwo silnie nacechowane emocjonalnie

liczne wykrzyknienia

powtórzenia

wyliczenia

hiperbole

oksymorony

język potoczny, a nawet wulgarny, zestawiony z patosem

Zastosowanie takich środków wyrazu podkreślało emocjonalność wypowiedzi oraz pozwalało osiągnąć efekt dynamiki i wizyjności obrazów poetyckich. Poetyka ekspresjonistyczna miała służyć wywoływaniu silnych emocji u odbiorcy dzieła- szokować, niepokoić, wzbudzać refleksję o dualistycznej naturze świata, w którym ujawnia się zarówno dobro, jak i zło.

Ekspresjonistów inspirowała teoria Fryderyka Nietzschego rozróżniająca dwie opozycyjne wobec siebie postawy twórcze: dionizyjską i apollińską. Postawę dionizyjską charakteryzowały emocjonalność, zmysłowość, bunt, swoboda twórcza, a apollińską- racjonalność, potrzeba ładu i harmonii, dążenie do doskonałości w zgodzie z obowiązującym kanonem. Swoją twórczość ekspresjoniści postrzegali jako realizację wzorca dionizyjskiego.

JAN KASPROWICZ

"DIES IRAE"

Wydany na początku XX w. cykl hymnów Jana Kasprowicza Ginącemu światu (1901 r.) jest wyrazem głębokiego kryzysu przeżywanego wówczas przez poetę. Artyście udzieliły się katastroficzne nastroje końca wieku, które wzmocniła jeszcze osobista tragedia – żona Jadwiga porzuciła go dla Stanisława Przybyszewskiego. Poeta przedstawił w tym zbiorze apokaliptyczne wizje zagłady cywilizacji i pesymistyczną koncepcję człowieka. Sięgnął do tradycji wieków średnich i uznał świat za pole nieustannej walki światła (dobra) i ciemności (zła). Kwintesencją zarysowanej w hymnach koncepcji człowieka i jego ziemskiego losu jest symboliczny obraz z utworu Święty Boże. Poeta ukazał w nim pochód ludzi przez wypaloną, wyjałowioną ziemię ku samotnemu grobowi. Kulminację pełnych grozy, przejmujących wizji zagłady świata stanowi hymn Dies irae. W tradycji chrześcijańskiej ta łacińska nazwa jest używana na określenie Sądu Ostatecznego.

W analizowanym wierszu Kasprowicz symboliczne obrazy nasycił nawiązaniami do Biblii. Człowiek – według autora hymnu – to istota zanurzona w cierpieniu, grzechu i śmierci. Stwórca, podobnie jak w hymnach średniowiecznych, jest ukazany jako srogi ojciec, a ludzie są opuszczonymi przez Niego grzesznikami, przerażonymi nieuchronnością apokalipsy i Sądu Ostatecznego. Ziemskim światem – miejscem przeklętym – rządzi szatan, a Bóg, obojętny na cierpienia śmiertelnych, przyzwala na zło. Człowiek, symbolizowany przez praojca Adama, jest rozdarty wewnętrznie. Skazany na nieustanne cierpienie i samotność, zmaga się z poczuciem winy, ustawicznie walcząc z pokusami. Hymny zebrane w tomie Ginącemu światu wyrażają niezwykle silne, skontrastowane emocje. Z tego względu zostały uznane za pierwsze w polskiej literaturze utwory ekspresjonistyczne. Bunt przeciwko Bogu, bluźnierstwo, rozpacz, przerażenie i groza sąsiadują w nich z gotowością do pokuty, pokorą i modlitwą. Te skrajne uczucia ukazane są niezwykle sugestywnie i patetycznie. Ze względu na tematykę (zagłada świata) i pesymistyczną wymowę hymny są przykładem katastrofizmu.

"DIES IRAE"

"DZIEŃ GNIEWU"

to słowa, którymi Tomasz de Celan (XI/XII w.) rozpoczął swój słynny hymn, będący modlitwą o Bożą litość nad grzesznikiem w strasznym dniu Sądu Ostatecznego. Hymn aż do połowy XX w., to jest do Soboru Watykańskiego II, śpiewany był na mszach żałobnych jako sekwencja, czyli pieśń wykonywana po Alleluja, przed Ewangelią.

JAN KASPROWICZ"DIES IRAE"

ZADANIA DO TEKSTU

Przeanalizuj początkowy fragment hymnu [do słów: nie patrz na boleść i zbrodnię!…] i wykonaj poniższe zadania.

Przeanalizuj kolejne fragmenty hymnu [od słów A On, potężne Łono, przepotężnych łon… do końca] i wykonaj poniższe zadania.

Artur Hutnikiewicz podaje siedem wyznaczników tematyczno-formalnych hymnu. Udowodnij, że Dies irae Jana Kasprowicza realizuje te wyznaczniki:

temat tekstu odczuwany jako coś wielkiego, świętego

przedmiot przedstawienia w hymnie jest wyjątkowy, piękny, potężny, ale może też budzić grozę i przerażenie

wartość realizowana w tekście ma charakter ponadczasowy, nieskończony

sytuacja jest sytuacją metafizycznego „zawsze” i „wszędzie”

nastrój jest wzniosły, często o podłożu religijnym (w znaczeniu istnienia w naturze jakiejś najwyższej, niezmiennej i niezniszczalnej wartości)

forma to często monolog liryczny ujawniający emocje podmiotu

styl jest podniosły, retoryczny, słownictwo i frazeologia są uwarunkowane niezwykłością tematu

W Starym Testamencie wielokrotnie jest przywoływany dzień sądu ostatecznego. Przepisz do zeszytu podane cytaty i opisz na ich podstawie ten dzień.

Am 5, 18-19

Jr 4, 23-26

So 1, 11

Iz 5, 30

Wypisz z Apokalipsy św. Jana trzy fragmenty, które mogły wpłynąć na kreację świata przedstawionego w „Dies irae” Jana Kasprowicza.

ZADANIE DODATKOWE

ZADANIA PODSUMOWUJĄCE

DO ZOBACZENIA!