Barok - epoka niepokoju, nieładu i dysharmonii

Barok - epoka niepokoju, nieładu i dysharmonii

Nazwa epoki

Nazwa "barok" pochodzi z języka portugalskiego od słowa "barocco", które oznacza niezwykle cenną perłę o nieregularnym, dziwnym kształcie.

Nazwa wywodzi się także od terminu oznaczającego w dawnej logice rodzaj niepoprawnego rozumowania.

Ramy czasowe epoki

Epoka nazywana imieniem klejnotu trwała w Europie od końca XVI wieku - przez cały wiek XVII do początków wieku XVIII.

W Polsce zaś barok trwa od lat 80. XVI wiekudo lat 30. XVIII wieku

1563 - zakończenie soboru trydenckiego

1587-1632 - panowanie Zygmunta III Wazy

1601 - wydanie zbioru poezji Mikołaja Sępa - Szarzyńskiego

1648-1654 - powstanie kozackie Bohdana Chmielnickiego

1655-1660 - najazd szwedzki na Rzeczypospolitą, zwany potopem

1662 - powstaje zbiór "Lutnia" Jana Andrzeja Morsztyna

1674-1696 - panowanie Jana III Sobieskiego

1618-1648 - wojna trzydziestoletnia

1633 - proces Galileusza przed sądem inkwizycji

1637 - Kartezjusz pisze "Rozprawę o metodzie"

1643-1715 - rządy Ludwika XIV we Francji

1649 - ścięcie króla Anglii Karola I, ustanowienie republiki

1664 - Molier wystawia "Świętoszka"

1606-1609 - rokosz Zebrzydowskiego

1690-1695 - Jan Chryzostom Pasek spisuje "Pamiętniki"

1764 - Stanisław August Poniatowski wstępuje na tron Polski

1721 - Jan Sebastian Bach tworzy "Koncerty brandenburskie"

Polska przeżywa barok w następujących fazach:

• prebarok (wczesny barok) -> koniec lat 80. XVI wieku - lata 20. XVII wieku
• dojrzały barok (rozkwit baroku) -> lata 20. XVI wieku - lata 70. XVII wieku
• schyłek epoki (późny barok) -> lata 70. XVII wieku - lata 30. XVIII wieku

• okres od końca XVI wieku do końca XVII wieku był wyjątkowo burzliwy - obfitował w rokosze, wojny, konflikty religijne, ale także wydarzenia artystyczne;
• wiek XVII - to nie były czasy spokojne, lecz lata wojen politycznych i religijnych; cała epoka była naznaczona wojnami: powstanie Chmielnickiego, najazd Szwedów (potop szwedzki), wojna z Turcją - z tych potyczek Polska wyszła osłabiona i spustoszona;
• czasy króla Jana Kazimierza były ogromnie niespokojne, z kolei czasy saskie (August II Mocny) - to epoka kryzysu;
• było to więc stulecie pełne dramatów i napięć, pełne śmierci, pożarów i grozy.

Barok - epoka wojen

Cała epoka mieści się w XVII wieku, ale nie były to czasy spokojne, lecz lata wojen politycznychi religijnych. Cała epoka była naznaczona wojnami: powstanie Chmielnickiego, najazd Szwedów,wojna z Turcją, z których co prawda Polska wyszła zwycięsko, ale bardzo osłabiona i spustoszona.

Jakie skutki dla kultury polskiej przyniosły wojny toczące się w XVII wieku?

• wojny toczone w czasach baroku stały się jednym z popularniejszych wówczas tematów literackich (np. "Wojna chocimska" Wacława Potockiego, "Pamiętniki" Jana Chryzostoma Paska),
• wyprawy na Wschód oraz kontakt, np. z kulturą turecką przyczyniły się do przeniesienia wzorców orientalnych na rodzinny grunt.

Walka z reformami, czyli kontrreformacja i działalność Jezuitów

KONTRREFORMACJA- ruch religijno - kulturalny w XVI i XVII wieku zwalczający reformę, a jednocześnie dążący do odnowy Kościoła katolickiego, a zarazem skierowany był przeciwko różnowiercom

Dlaczego powołano zakon jezuitów? Jaka była jego rola?

• by przeciwstawić się rosnącym wpływom reformacji powołano zakon jezuitów (inna nazwa: Towarzystwo Jezusowe)
• miał on szerzyć naukę Kościoła Katolickiego poprzez edukację, publiczne nauczanie oraz pracę misyjną,
• jezuici zorganizowali sieć szkół, które nazywano KOLEGIAMI - kładziono w nich nacisk na wykształcenie humanistyczne, zwłaszcza naukę łaciny i retoryki, jak również filozofii i teologii.

Jaki był wpływ ruchu kontrreformacyjnego na kulturę barokową?

• z jednej strony kontrreformacja miała wpływ na powstanie cenzury (indeks ksiąg zakazanych), z drugiej strony - Kościół stał się hojnym mecenasem artystów, próbując w ten sposób przyciągnąć do katolicyzmu wiernych i podbudować osłabiony przez reformację autorytet,
• utworzenie na soborze trydenckim zakonu jezuitów przyczyniło się do zreformowania szkolnictwa (w szkołach jezuickich kładziono nacisk na wykształcenie humanistyczne, naukę łaciny i retoryki, czytano wybrane fragmenty dzieł antycznych pisarzy; popularną metodą nauczania był teatr szkolny).

Barok a renesans - porównanie

• Wraz z załamaniem się renesansowego optymizmu uporządkowania, klasyczna sztuka coraz mniej odpowiadała chaotycznej wizji rzeczywistości. Pierwsze oznaki przemian pojawiły się w kolebce renesansu - Włoszech.
• Z pozoru zmieniło się początkowo niewiele. Nadal obowiązywały wzorce starożytne, nikt nie odrzucał założeń renesansu, ale powierzchowne naśladowanie klasycyzmu łączyło się stopniowo z odejściem od jej ducha.
• W formach klasycznych artyści usiłowali bowiem wyrazić niepokój, niepewność i niewiarę w możliwości człowieka. Stopniowo barok przekształcił się w odrębny, opozycyjny wobec klasycyzmu renesansowego styl artystyczny.

Barokowi twórcy i ich dzieła

twórcy europejscy

twórcy polscy

literatura baroku

liryka

LIRYKA:

• Giambattista Marino (poezja miłosna i dworska)
• John Donne (poezja metafizyczna)
• Jean de la Fontaine (bajki)

epika

EPIKA:

• Tarquato Tasso "Jerozolima wyzwolona"
• Miguel Cervantes "Don Kichote"
• John Milton "Raj utracony"

dramat

DRAMAT:

• Molier "Świętoszek"
• Pierre Corneille "Cyd"
• Jean Racine "Fedra"
• William Szekspir, np. "Romeo i Julia", "Makbet", Hamlet", "Otello" i inne

liryka

LIRYKA:

• prekursor (poezja metafizyczna) - Mikołaj Sęp-Szarzyński, np. sonety, epitafia, pieśni, epigramaty - zbiór "Rymy abo wiersze polskie",
• barok ziemiański, np. Wacław Potocki "Pospolite ruszenie", "Nierządem Polska stoi" i inne,
• barok dworski, np. Jan Andrzej Morsztyn (np. "Do trupa", "Niestatek" i inne), Daniel Naborowski (np. "Marność", "Krótkość żywota" i inne).

epika

EPIKA:

• epos, np. Wacław Potocki "Wojna chocimska",
• epistolografia, np. Jan III Sobieski "Listy do Marysieńki",
• pamiętnikarstwo, np. Jan Chryzostom Pasek "Pamiętniki".

Filozofia epoki

Kartezjusz

BlaisePascal

Baruch Spinoza

Gottfried Leibniz

Kartezjusz Ten francuski filozof rozpoczął swoją działalność od poszukiwania stałej i niezaprzeczalnej metody dochodzenia do prawdy. Wedle niego, w pracy naukowej, a także w ogóle w poznaniu, miarą pewności wiedzy była jej jasność i wyrazistość. W związku z tym Kartezjusz postulował sprowadzenie wszystkich rozumowań poznawczych do rozważań działających wedle matematycznych wzorów, ideałem zdawała mu się analityczna metoda dowodzenia. Uważał, że wszystkie cechy rzeczy, całą o nich wiedzę można uzyskać z badania ich kształtu i ruchu. Warto zauważyć, że jak na swoje czasy, metoda Kartezjusza była bardzo nietypowa - i racjonalistyczna. "Cogito ergo sum" - "Myślę, więc jestem" Kartezjusz zaproponował wszak swoje rozwiązanie. Wyszedł w nim z założenia, że owszem, rzeczywiście nie możemy odpowiedzieć na te pytania - sam jednak fakt, że je zadajemy, świadczy o naszym bezsprzecznym i automatycznym istnieniu. To jest właśnie owo słynne "cogito, ergo sum" ("myślę, więc jestem"). W ten sposób - oparciem w zwątpieniu staje się samo wątpienie - czyli myślenie. W ten sposób - drogą do prawdy staje się sceptycyzm. Uczynienie faktu myślenia podstawowym założeniem filozofii i teorii poznania było wielkim posunięciem Kartezjusza - bardzo zresztą owocnym i daleko posuniętym w skutkach - to jego nazywamy dziś ojcem racjonalizmu. Ustaliwszy swą "metodę" i powyższe założenia, Kartezjusz przystąpił do konstruowania rozbudowanego i obejmującego wszelkie ówczesne zagadnienia systemu filozoficznego. Dla nas jednak najważniejszy jest właśnie początek jego rozumowań - stanowiący poważne odkrycie filozoficzne.

Blaise Pascal Najpierw zajmując się naukami ścisłymi, doszedł na ich szczyty - zawdzięczamy mu wielkie odkrycia fizyczne, matematyczne i mechaniczne (jeśli nawet nie informatyczne! - skonstruował bowiem maszynę do liczenia). I wówczas zajął się filozofią, w której również osiągnął sławę. Najważniejsze jego dzieło to "Myśli". Zakład Pascala Słynny zakład Pascala - jego gra z Bogiem, którą zaproponował w dziele pt. "Zakład" - gra z Bogiem przypomina orła i reszkę. Bóg jest albo Boga nie ma - stawiamy na jedno z dwojga i czekamy - co się okaże? Otóż jeśli postawiliśmy na "Bóg jest" - i On rzeczywiście jest - wygraliśmy wieczność! A jeśli Go nie ma - nie straciliśmy nic. A jeśli postawiliśmy na "Boga nie ma"? Cóż, jeśli Go nie rzeczywiście nie ma - nic nie zyskujemy, a jeśli jest - przegraliśmy swoją wieczność. Cały wywód Pascala ujawnia zatem "opłacalność" wiary w Boga - w religii poszukuje on oparcia i trwałości. Trzcina myśląca Kondycja człowieka - "Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale to trzcina myśląca". Człowiek jest słaby, kruchy. Zdany na wichury, niewiedzę i śmierć. Cóż różni go od innych istot? Otóż - wedle Pascala - świadomość swojej nędzy i słabości: "Ale gdyby nawet wszechświat go zmiażdżył, człowiek byłby i tak czymś szlachetniejszym niż to, co go zabija, ponieważ wie, że umiera - i zna przewagę, którą świat ma nad nim. Wszechświat nic o tym nie wie." Co więcej "nie jest aniołem, ani bydlęciem, cierpi na niemoc dowiedzenia i ma niezwalczone poczucie prawdy". Wnioski Pascala tak pasują do barokowej ideologii. Niczym według niego są wartości doczesnego świata, słaba jest kondycja istoty ludzkiej: "Szukamy szczęścia - a znajdujemy jedynie nędzę i śmierć".

Baruch Spinoza Wyklęty przez gminę żydowską, samotny Spinoza należy do największych filozofów Niderlandów. Został obłożony klątwą za poglądy: ani wyznawcy religii żydowskiej, ani Kościół katolicki nie pogodzili się z pomysłem, że Biblia jest tylko dziełem ludzkim, a nie Boskim. Spinoza inaczej ułożył sobie życie: zajął się szlifowaniem szkieł optycznych, spokojnym bytem i... wielką filozofią. Jego najważniejsze dzieło to "Etyka". Bóg, według Spinozy, to "substancja" działająca zgodnie ze swymi prawami, sama w sobie, przez nikogo do działania niezmuszana. Tylko Bóg istnieje, zatem naprawdę - istnieje we wszystkim, a wszystko w Bogu. - "Istota człowieka jest więc czymś, co jest w Bogu i co bez Boga nie może istnieć ani być pojęte...".

Gottfried Leibniz Dlaczego optymistyczny? Bowiem głosił, iż "żyjemy na najlepszym z możliwych światów". Leibniz był człowiekiem niezwykle zdolnym i bardzo wykształconym. Wiele podróżował (również w służbie dyplomatycznej), kontaktował się z wielkimi tego świata, otrzymywał tytuły i dowody uznania. Ale - umarł na dworze w Hanowerze opuszczony i samotny... Wolter wkrótce wyśmiał jego optymistyczną teorię. A Leibniz po prostu wierzył w wielką harmonię wszechświata stworzonego przez Boga. Najprościej mówiąc, uznał, że Bóg stwarzając wszechświat, musiał przyjmować za ustalone pewne prawa i cechy, i wszystko, co stwarzał - dostosowywać do misternej struktury. W ten sposób powstał świat najlepszy z możliwych, ustalony wobec koniecznych uwarunkowań. Na tymże naszym świecie "wszystko skończy się dobrze dla dobrych, a źle dla złych". Zło będzie ukarane, dobro wynagrodzone. Być może faktycznie był zbyt wielkim optymistą?

Życie codzinne w baroku

Dziękuję za uwagę!

Na zakończenie zapoznaj sięz informacjami na temat życia codziennego w baroku,a następnie sporządź notatkęw zeszycie.