Zmiany w języku polskim. Historia języka. Liceum

Historia języka polskiego

Oprac. Anna Wróbel

Zmiany w języku

5. Słownictwo

4. Składnia

3. Fleksja

2. Fonetyka2.1. przegłos 2.2. wokalizacja i zanik jerów2.3. wzdłużenie zastępcze 2.4. palatalizacja 2.5. kontrakcja

1. Oś czasu

spistreści

Bulla gnieźnieńska (Złota bulla języka polskiego)

Kronika Thietmara

X/XI w.

Dagome iudex

ok. 990

Geograf Bawarski

Epoka piśmienna

Epoka przedpiśmienna

IX w.

oś czasu

Chrzest Polski

XII w.

966

IX/X w.

Niejednolita mowa plemion zamieszkujących ziemie polskie

Zmiany w zakresie fonetyki

+ info

Fonetyka - dział gramatyki badający dźwięki mowy - głoski

fonetyka. Przegłos polski

Pierowotnie w języku polskim istniały samogłoski e i prasłowiańskie ě ( jat') Przed spółgłoskami przedniojęzykowymi twardymi s,z,t,d,n,r,ł * samogłoska ě przeszła w a (*věra > wiara) * samogłoska e przeszła w o (berǫ > biorę) W okresie przedpiśmiennym znika różnica między e i ě Śladem przegłosu we współczesnej polszczyźnie są oboczności e:a , e:o mierzyć: miara, niesć : niosę

fonetyka. wokalizacja i zanik jerów

Jery – półsamogłoski występujące w języku prasłowiańskim, które różniły się od wszystkich pozostałych samogłosek krótszym czasem wymawiania. Od odpowiednich liter alfabetu używanego w staro-cerkiewno-słowiańskim zostały później nazwane jerami. Wyróżniano jer przedni, miękki (ь) i jer tylny, twardy (ъ). Pod koniec okresu języka prasłowiańskiego wytworzył się także podział związany z pozycją tych samogłosek w wyrazie. Wyróżniano: * jery słabe (na końcu wyrazu i w sylabach poprzedzających sylaby z innymi samogłoskami), np. *domъ, *konь (dom, koń) * jery mocne (w sylabach przed sylabą z jerem słabym),, np. *pьsъ *lьnъ *sъnъ (pies, len, sen)

fonetyka. wokalizacja i zanik jerów

W wyniku rozwoju polszczyzny * jery w pozycji słabej zanikły *domъ, *konь (dom, koń) * jery w pozycji mocnej przekształciły się w samogłoskę e : pьsъ *lьnъ *sъnъ pies, len, sen Skutkiem wokalizacji jerów w języku współczesnym są: * e ruchome obecne w odmianie wyrazów (pies: psa, kwiatek: kwiatka) * pojawienie się rozbudowanych grup spółgłoskowych (trwały, krwotok)

Głoski pochylone nie zachowały się do czasów współczesnych, podobne do nich głoski istnieją w gwarach.Pozostałoscią po nich jest litera ó, obecnie wymawiana jako u.Śladem procesu wzdłużenia jest oboczność o:ó, ę: ą lód:lodu, mąż: męża

FONETYKA. WZDŁUŻENIE ZASTĘPCZE

Polszczyzna odziedziczyła z języka prasłowiańskiego samogłoski krótkie (krótkie o,a,e) i długie - tzw. iloczas, który wpływał na znaczenie wyrazu. Wzdłużenie zastępcze to wydłużenie samogłoski krótkiej znajdującej się przed spółgłoską dźwięczną, po której stał jer w pozycji słabej. Zanikający jer oddawał czas swego trwania samoglosce w sylabie poprzedzającej, powoduąc jej wydłużenie a następnie pochylenie (podwyższenie artykulacji), a w końcu utrwalenie pod względem brzmienia. Pochylone a - brzmi podobnie do o Pochylone e - brzmi podobnie do i/y Pochylone o - brzmi podobnie do u

FONETYKA. palatalizacja (zmiękczenie)

Spółgłoski k,g,ch po ktorych pojawiały się prasłowiańskie głoski e, ę, ě, ь, i, l', r', j przeszły w nowe dźwięki: cz, ż, sz, c, dz.Ślady palatalizacji można odnaleźć w istniejących współcześnie obocznościach: * k : c : cz słonko, słońce, słoneczko * g : ż : dż waga, ważyć, wadze * ch : sz mucha: muszka

Fonetyka. kontrakcja

Kontrakcja to ściągnięcie dwóch samogłosek - sąsiadujących lub rozdzielonych jotą (j), która w tej pozycji zanikała np. grajesz > grasz. Kontrakcja zachodziła już w okresie prasłowiańskim i staropolskim w różnych częściach mowy. Kontrakcja nie objęła Polski północnej (Wielkopolska, Mazowsze) - jej brak widać w gwarowych formach wyrazów bojać się, stojał itd.

Składnia

Dział gramatyki zajmujący się budową wypowiedzeń, częściami zdania itp.

SKŁADNIA

Większość dawnych struktur składniowych wystepuje do dzisiaj.Zmiany dotyczyły głównie wskaźników zespolenia:* zaimków względnych (jaki - kto, kaki) * spójników (aza "czy", eże, "że") W staropolszczyźnie widać tendencję do umieszczania orzeczenia na końcu zdania czy do rozbijania połączeń wyrazowych innymi wyrazami "Czy cię przerz teskliwe / Charon jeziora wiezie", J. Kochanowski, Tren X W dawnej polszczyźnie w składni zdania pojedynczego występowały przypadkowe określenia dopełnień i okoliczników zamiast wyrażeń przyimkowych np. doma zamiast w domu

fleksja

+ info

Dział gramatyki zajmujący sie odmianą wyrazów

zmiany w zakresie fleksji

Obejmują wszystkie części mowy. Polegają głównie na upraszczaniu. * zmieniszenie liczby form rzeczownika (ślady dawnych odmian: we Wloszech, na miły Bóg, przyszła koza do woza) * zanik liczby podwójnej (ręka, oko, ucho, ręce, ręku, rękoma, oczy, oczu, oczyma, uszy, uszu) * zaimkowa odmiana przymiotników zastępuje rzeczownikową: zdrów - zdrowy, odmienia się nie jak rów, ale jak jego; zachowały się formy typu zdrów, wesół, pełen * zanik dwóch czasów przeszłych, ograniczenie czasu zaprzeszłego (zrobiła była) * zanik rozkaźników z -y -i (zyszczy, śpuści)

zmiany w zakresie słownictwa

archaizmy leksykalne - wyrazy, które obecnie nie funkcjonuja w języku np. ochędóstwo archaizmy semantyczne (znaczeniowe) - wyrazy wystepujace współcześnie, mające inne znaczenia niż dawniej np. maciora archaizmy frazeologiczne - połączenia wyrazowe, które wyszły z użycia, np. mieć coś po plecu (mieć właściwą rzecz)

zmiany semantyczne