Herling - Grudziński "Inny świat"

„Inny świat. Zapiski sowieckie” jako świadectwo prawdy o sowieckich łagrach

Zapoznaj sie z biografią pisarza

Gustaw Herling - Grudziński

to urodzony w 1919 r. w Kielcach, współzałożyciel jednej z pierwszych w okupowanej Polsce organizacji konspiracyjnych: Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej.Kiedy ZSRR zagarnia polskie ziemie w 1939 r. Grudziński próbuje się przedostać na tereny nieokupowane przez Rosjan, w marcu 1940 r. zostaje aresztowany przez NKWD, osadzony w Grodnie i skazany na 5 lat pobytu w obozach pracy. Do łagru w Jercewie trafia poprzez więzienia w Witebsku, Leningradzie, Wołogdzie. Zostaje z niego (po głodówce) zwolniony 20 I 1942 r. na mocy układu między gen. Andersem a władzami ZSRR . Potem wciela się do armii gen. Andersa i walczy pod Monte Cassino. Następnie tuła się po Europie, angażując się w działalność Polonii (Rzym, Londyn, Monachium) aż wreszcie osiada w Neapolu.

Geneza utworuDziesięć dni po opuszczeniu łagru Grudziński za ostatnie pieniądze kupił notes i ołówek, po to, aby spisać swoje doświadczenia z pobytu w łagrach. Zapiski te stały się punktem wyjścia do stworzenia „Innego świata” i „Dziennika pisanego nocą”.Książka "Inny świat' powstawała w latach 1949–1950 i została opublikowana później w 1951 r. w języku angielskim. Autorem przedmowy do angielskiego wydania był Bertrand Russell. Na początku tekst Grudzińskiego z trudem znajdował czytelników. Świat nie chciał uwierzyć w brutalną prawdę o Związku Radzieckim. Po dwóch latach od wydania w języku angielskim książka ukazała się w Londynie, ale już po polsku. W czasach PRL‑u „Inny świat” przez wiele lat był objęty zakazem publikacji. Pierwsze oficjalne wydanie „Innego świata” w Polsce miało miejsce w 1988 r. Liczne przekłady tej książki Grudzińskiego na języki obce przyczyniły się do jej popularności w świecie.

O utworze „Inny świat” miał być dokumentem i świadectwem, dlatego poetyka tradycyjnego realizmu okazała się czymś niewystarczającym. Herling‑Grudziński napisał tę książkę stylem lapidarnym, powściągliwym, a jednocześnie niepozbawionym poetyckiej urody. Polski pisarz, inspirując się książkami: „Wspomnieniem z domu umarłych” Fiodora Dostojewskiego i „Dziennikiem roku zarazy” Daniela Defoe, wprowadził do utworu narratora bohatera opowiadającego historię, która nie była fikcją, ale świadectwem o wadze uniwersalnej, dotyczyła w ogólnym wymiarze zjawiska totalitaryzmu i kondycji człowieka w ogóle. Pisarz nie skupiał się na jednostkowym przypadku, ale opisywał mechanizm działania władzy totalitarnej i sposoby jej zniewalającego wpływu na jednostkę. W efekcie działania te doprowadziły do tego, że „człowiek potrafi być ludzki tylko w ludzkich warunkach”.Jak zauważyli historycy literatury: dążenie do uniwersalizacji przejawia się w obecności w powieści trzech płaszczyzn narracyjnych: biograficznej, psychologicznej i filozoficznej. Gustaw Herling‑Grudziński opowiada z własnej, autobiograficznej perspektywy, ale cały czas ujmuje własne doświadczenia w perspektywie ogólniejszej, właśnie psychologicznej i filozoficznej.Tekst „Innego świata” jest książką łączącą w sobie elementy wielu gatunków: noweli, opowiadania, wspomnień, pamiętnika, autobiografii, eseju. Specjalnością poetyki Herlinga‑Grudzińskiego są „opowieści biograficzne” – fascynujące nowele poświęcone konkretnym postaciom więźniów, tak pozytywnych, jak i negatywnych.Gustaw Herling‑Grudziński w „Innym świecie” pozwala sobie na bezkompromisową szczerość. Nie ukrywa swoich słabości, załamań, zwątpień ani całej wstrząsającej prawdy o życiu w łagrze. Pisarz opisuje „inny świat” z zewnętrznej perspektywy. Tyle tylko, że ów „inny świat” wykazuje wiele podobieństw z „tym” światem, z „naszym” światem.

Motto

"Tu otwierał się inny, odrębny świat, do niczego nie podobny; tu panowały inne, odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy; tu trwał martwy za życia dom, a w nim życie jak nigdzie i ludzie niezwykli. Ten oto zapomniany zakątek zamierzam tutaj opisać." Fiodor Dostojewski Zapiski z martwego domu

Motto pochodzące z „Zapisków z martwego domu” Fiodora Dostojewskiego jest istotną wskazówką do zrozumienia praw rządzących obozem opisywanym przez Herlinga‑Grudzińskiego. Pojawiają się w nim słowa‑klucze: „odrębne”, „do niczego niepodobne”, „inne”, wyrażające istotę systemu, w którym pisarz musiał przetrwać. Herling‑Grudziński bada obozową rzeczywistość od wewnątrz, sam podlega jej prawom. Metodycznie obserwuje degradację oraz profanację ludzkich ciał i dusz, śledzi sytuacje, które wymagają uchylania się od wszelkich zwerbalizowanych norm moralnych. Naturalnym sposobem na przeżycie w obozie staje się prostytucja kobiet. Jej łagrowe normy byłyby nie do przyjęcia w „normalnym” świecie, podobnie jak „nocne łowy”. Wielu więźniów decyduje się donosić na innych osadzonych, aby dostać dodatkową porcję jedzenia czy przydział do lżejszej pracy. Zanikają międzyludzkie więzi, brakuje solidarności.

Herling‑Grudziński ukazuje „cywilizację łagrową” jako katastrofalny regres dziejów, jest jednak przekonany, że to stan przejściowy, po którym świat wróci do równowagi, a ponadczasowe wartości humanistyczne zostaną odbudowane. Nie chce, aby zasady życia obozowego stały się syntetyczną miniaturą praw rządzących światem wolności; inaczej niż Tadeusz Borowski, który postrzegał obozy koncentracyjne jako symbol ostatecznego kryzysu europejskiej kultury i cywilizacji, dowód na kruchość i względność norm moralnych uznawanych za historyczne dziedzictwo ludzkości. Stosunek Herlinga‑Grudzińskiego do wszystkich ludzi upadających, porażonych obozowym horrorem, zmuszonych do podejmowania tragicznych decyzji cechuje autentyczne współczucie.

Pisarz wielokrotnie powtarza, że „człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach”. Absurdem jest dla niego ocenianie zachowań ludzi w ,,innym świecie” za pomocą narzędzi właściwych „światu normalnemu”. Jednak stara się dochować w łagrze wierności tradycyjnemu systemowi wartości moralnych, traktując okrutne doświadczenie jako życiową próbę. Przytacza historie tych, którzy walczyli nie tylko o swoje fizyczne przetrwanie, ale także o utrzymanie trzech ewangelicznych cnót – wiary, nadziei i miłości. Gustaw Herling‑Grudziński w jednym z wywiadów mówił: „Wyszedłem z obozu fizycznie pognębiony, straszliwie poraniony i psychicznie obolały [...], ale wyszedłem z Jercewa z iskierką nadziei [...] nie utraciłem wiary w podstawowe wartości ludzkie. [...] widziałem w tym obozie ludzi, którzy co prawda nie byli nigdy aniołami, ale w których w obozie odezwały się najpiękniejsze ludzkie cechy.”

!!! Niezbędna dla pełnej interpretacji przesłania moralnego utworu Herlinga‑Grudzińskiego jest znajomość ostatniej sceny „Innego świata”. Do pisarza zgłasza się towarzysz łagrowej niedoli i prosi o zrozumienie czynu, którego dopuścił się na nieludzkiej ziemi – doniósł na współwięźniów. Herling‑Grudziński jednak milczy, za co przez wielu zostaje posądzony o niezrozumiałą surowość, oschłość czy nawet obojętność na los innego więźnia. Komentarz pisarza dotyczący wspomnianej sytuacji staje się ostatecznym wykładnikiem jego kodeksu moralnego: „[...] gdybym w łagrze dowiedział się, co zrobił ten więzień, i gdyby w łagrze poprosił mnie o słowo „rozumiem”, to być może wypowiedziałbym to słowo. Nie dlatego, żebym go zrozumiał i zaakceptował, lecz dlatego, że w tamtym miejscu, w tym innym świecie, po prostu „przełknąłbym” jego prośbę. Natomiast na wolności, gdzie żyłem już normalnymi ludzkimi uczuciami, miłością, przyjaźnią, gdzie świat opierał się na normalnych wartościach, na rozróżnianiu zła i dobra, kłamstwa i prawdy, nie mogłem wypowiedzieć słowa, o które mnie prosił. Po prostu nie byłem w stanie tego zrobić, [...] ponieważ wydawało mi się to zdradą zasad świata, do którego powróciłem. Nie mogłem więc stosować się do zasad „innego świata”, skoro żyłem już w świecie wolnym. Moja postawa w zakończeniu tej książki jest po prostu obroną sensu świata wolnego.”

"Inny świat" jest:

świadectwem radzieckiego (sowieckiego) systemu przemocy, wnikliwym ukazaniem degradacji człowieczeństwa w warunkach więziennych i łagrowych, analizą procesu umierania człowieka w systemie totalitarnym, studium psychologiczno-socjologicznym, dokumentem a zarazem dziełem filozoficznym analizującym funkcjonowanie, niepodważalnych zdawałoby się, zasad etycznych w warunkach ekstremalnych, przestrogą wobec niebezpieczeństwa odrodzenia się totalitaryzmu.

Znaczenie i funkcja tytułu "Inny świat"

Tytuł sugeruje, że obóz jest absolutnie niepodobny do normalnego świata (nie-ludzki, nie-człowieczy). Panują w nim inne zasady, inne wartości, inna hierarchia, które są wręcz przeciwieństwem, istniejących poza obozem. W obozie liczy się tylko przetrwanie. Jest on kompletnie odizolowany od „tamtego świata”. Inny znaczy nieludzki.

Znaczenie i funkcja podtytułu "Innego świata"

Podtytuł “Zapiski sowieckie” i motto zaczerpnięte zostały z książki F. Dostojewskiego “Zapiski z martwego domu” ("Wspomnienia z domu umarłych" są również lekturą łagrową), której fragment stał się mottem powieści. Natalia Lwowna staje się swoistym porte parole pisarza, gdy stwierdza:“... cała Rosja była zawsze i jest po dziś dzień martwym domem, zatrzymał się czas między katorgą Dostojewskiego a naszymi własnymi mękami”Takie odwołanie wskazuje na specyfikę życia w łagrze, gdzie człowiek, aby przeżyć, musi porzucić swoje dotychczasowe wyobrażenia o świecie i stworzyć własne zasady etyczne obowiązujące tylko w tym miejscu.

Świat przedstawionyCzas akcji / czas fabułya)- Akcja utworu rozpoczyna się pod koniec lata w więzieniu w Witebsku w 1940 roku, a kończy w Rzymie w czerwcu 1945 roku. - Wydarzenia z pobytu pisarza w obozie w Jercewie rozgrywają się w ciągu dwóch lat, od 1940 roku do 20 stycznia 1942 roku. - Następne opisane w książce wypadki obejmują wyjazd Grudzińskiego do Wołogdy (styczeń 1942 roku), a później podróż do południowego Kazachstanu, gdzie 12 marca, w miejscowości Ługowoje, pisarza wcielono do II dywizjonu Armii Polskiej gen. Andersa. 26 marca pułk, w którym znalazł się Herling-Grudziński, przewieziony zostaje do Krasnowodzka, a 30 marca zaokrętowany na dwa statki. - Zapiski Grudzińskiego kończą się na dacie 2 kwietnia: „2 kwietnia zaś spałem już na piaszczystej plaży w Pahlevi, poza granicami kraju”. - Zakończenie „Innego świata” stanowi krótki Epilog, rozgrywający się w 1945 roku w Rzymie.b) Czas fabularny książki poszerzony został o czas historyczny, przywoływany we wspomnieniach zamieszczonych w różnych miejscach „Innego świata”. Grudziński przypomina:- okres Rewolucji Październikowej w Rosji, - czystkę z lat 1936 -1937, - upadek Warszawy we wrześniu 1939 roku,- wydarzenia rozgrywające się na frontach II wojny światowej.

Świat przedstawiony Miejsce akcjiMiejsce akcji bardzo wyraźnie przez pisarza określone, obejmuje cały okres pobytu Grudzińskiego w ZSRR, od uwięzienia aż do wyjścia na wolność. Wydarzenia rozgrywają się w więzieniach Grodna, Witebska, Leningradu i Wołogdy, gdzie Grudziński przebywał. Znaczna część książki przedstawia przeżycia i doświadczenia pisarza z okresu jego pobytu w obozie w Jercewie, należącym do systemu obozów kargopolskich, mieszczących się nad Morzem Białym, wzdłuż linii kolejowej, ciągnącej się od Wołogdy do Archangielska. Następnie akcja przenosi się kolejno do miejsc, w których przebywał Grudziński po zwolnieniu z obozu. Są nimi: Swierdlowsk, Buj, Czelabińsk, Kazachstan, Krasnowodsk, turecka miejscowość Pahlevi oraz Rzym. W powieści wspomniane są także inne obozy rosyjskie mieszczące się w Drugiej Aleksiejewce, Kołymie, Kruglicy, Mostarnicy i Niandomie.

W przeważającej części akcja Innego świata toczy się w sowieckim łagrze, nazywanym także gułagiem (to skrót od pełnej nazwy: Gławnoje Uprawlienije Isprawitielno-Trudowych Łagieriej – Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy). Na mocy wieloletnich wyroków więźniów kierowano do niewolniczej pracy w surowych warunkach (na Syberii w północnej Rosji) - przy wyrębie lasów, wydobywaniu surowców, budowaniu szlaków komunikacyjnych.

Świat przedstawiony Akcja Osią tematyczną przedstawianych wydarzeń są najczęściej losy poszczególnych współwięźniów. W tych partiach książki dokumentaryzm przeplata się z fikcją literacką.

„Inny świat” – bohaterowie, który losy warto znać

- rozdz. Nocne łowy: Kowal, Marusia- rozdz. „Praca” („Ochłap”) : Gorcew- rozdz. „Praca” („Zabójca Stalina”): Zabójca Stalina- rozdz. „Ręka w ogniu” : Michaił Aleksiejewicz Kostylew- rozdz. „Zmartwychwstanie”: Jewgienija Fiodorowna, - rozdz. „Wychodnoj dień”: Rusto Karinen- rozdz. „Głód”: „generalska doczka”- rozdz. Zapiski z martwego domu”: Natalia Lwowna- rozdz. „Na tyłach otieczestwiennoj wojny” : Sadowski

Losy Grudzińskiego = głównego bohatera = narratora1. Więzienie w Grodnie2. Więzienie w Witebsku3. Więzienie w Leningradzie4. Więzienie w Wołogdzie5. Przybycie do Jercewa ; Pobyt w szpitalaA) Wybór brygadyB) Przydział do 42. brygady na bazie żywnościowej6. Wybuch wojny rosyjsko-niemieckiej; Praca w nowo utworzonej brygadzie 577. Birża drzewna; Podupadanie na zdrowiu (cynga, kurza ślepota)8. Donos Machapetiana9. Głodówka Grudzińskiego10. Zwolnienie z łagru11. Grudzińskiego podróż ku wolnościA) Jercewo – 1 dzieńB) Wołogda – 5 dniC) Noc na dworcu w WołogdzieD) Buj – 1 dzieńE) Ekspres z Moskwy na Ural do SwierdłowskaF) Swierdłowsk - 11 dniG) CzelabińskH) Ługowoje12. Rzym - epilog

Przeczytaj pierwszy fragment utworu, następnie wykonaj polecenia

Praca

Hierarchia obozowa

Miejsca i instytucje obozowe

Życie codzienne

"Inny świat" - Człowiek wobec zła

a) Człowiek poddaje się złu:- Urkowie – przestępcy, torturują więźniów, dokonują samosądów, tworzą obozową mafię, urządzają nocne łowy- Kowal – rezygnuje z pierwiastka miłości na rzecz solidarności więźniów- Machopetian – donosiciel- Prostytucja kobiet w obozie „Nie ma takiej rzeczy, której człowiek nie zrobiłby z bólu i głodu”- zabójca Stalina – uwierzył w swoją winę b) Człowiek broni się przed złem- Kostylew – buntuje się, ucieka od pracy, chce sam o sobie decydować, popełnia samobójstwo- Decydowanie o swojej śmierci – Natasza Lwowna- Głodówka - narrator- Ucieczka w męczeństwo – ofiarowanie swego życia za innego - Ucieczka – Fin Rusto Karinen- Ucieczka do Boga – Dimko, siostry zakonne- Ucieczka w miłość Jewgienia Fiodorowna- Ucieczka w przyjaźń – narrator, Dimko, Kostylew

!!! Wszelkie próby są daremne, nie dają wolności, ale są ważne, bo mówią, że człowiek jest dobry, są one dowodem na człowieczeństwo; są ważne, bo przez nie człowiek próbuje obronić swoją godność. „Lepiej umrzeć stojąc niż na kolanach” „Nie wolno człowiekowi tworzyć nieludzkich warunków, bo człowiek jest ludzki tylko w ludzkich warunkach” (G. Herling- Grudziński, Głód)

Przeczytaj fragment, następnie wykonaj polecenia

Zapoznaj się z materiałem obrazującym historię Michaiła Aleksiejewicza Kostylewa i zapamiętaj jego losy.

Sprawa Kostylewa to nie tylko historia stopniowego wyzwalania się jednostki spod władzy totalitarnej, ale także uniwersalna opowieść o dorastaniu do wewnętrznej wolności, uwalnianiu się od nędzy kondycji ludzkiej.

T. Borowski a G. Herling -Grudziński

T. Borowski: Człowiek, który przeżył obóz koncentracyjny na zawsze pozostaje skażony , nawet jeśli nie dopuścił się zbrodni i był tylko niemym, biernym obserwatorem. Każdy więzień ponosi odpowiedzialność za zło czasów wojny (Ten skrajny moralizm Borowskiego stał się przyczyną oskarżeń pisarza o nihilizm)G. Herling – Grudziński: Każdy „człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach”. Zawsze można ocalić podstawowe wartości moralne nawet w sytuacjach ekstremalnych. Autor w świecie łagrów ukazuje przejawy człowieczeństwa, akty heroizmu jako dowód na trwanie ponadczasowych zasad i praw ludzkich.Wierzy, że człowiek opuściwszy obóz pracy może odbudować w sobie utracone w nieludzkich warunkach poczucie godności oraz hierarchie wartości moralnych.Jako moralista wymaga od ludzi bezkompromisowej odwagi i walki ze złem w imię obrony człowieczeństwa.

Dziękuję