Oświecenie

Kultura

DOBY OŚWIECENIA

w Rzeczypospolitej

PRZYGOTOWALI: Jan Bobrowski, Aleksandra Frańczuk, Michał Leśniowski, Krzysztof Smogorzewski, Małgorzata Stypa

spis treści

DATY

FAZY

wstęp

OŚRODKI KULTURALNE

Prądy kulturowe

ROZWÓJ EDUKACJI

KULTURA NA DWORZE

ROZBUDOWA WARSZAWY

architektura

LITERATURAI SZTUKA

RZECZYPOSPOLITA W DOBIE

OŚwiecenia

OŚWIECENIE (od niemieckiego słowa Aufklärung) - okres w historii literatury i kultury polskiej, który obejmuje lata panowania Stanisława Augusta. Oficjalnie przyjmuje, się ze oświecenie trwało od 1764 do 1795 roku.

Oświecenie katolickie - nurt myśli oświeceniowej obecny w większości katolickich krajów Europy od lat 30. XVIII w. Reprezentantami polskiego oświecenia katolickiego byli: biskup Ignacy Krasicki, biskup Adam Naruszewicz, ks. Hugo Kołłątaj, ks. Stanisław Konarski oraz – jeszcze bardzo barokowy - ks. Benedykt Chmielowski.

Oświecony sarmatyzm - pogodzenie ideałów polskiego siedemnastowiecznego sarmatyzmu z politycznymi i kulturowymi koncepcjami wolnomyślicielstwa. W odpowiedzi na oczekiwania zarówno zwolenników nowych idei jak i tradycyjniej polskiej szlachty sworzono koncepcję oświeconego sarmaty – szlachcica wiernego pięknym tradycjom, noszącego osławiony kontusz i zajmującego się swoim majątkiem, a zarazem idącego z duchem czasu, popierającego reformy, zaangażowanego w politykę, otwartego na wiedzę i sztukę.

FAZY

OŚwiecenia

1740 R.

1822 r.

1764 r.

1795 R.

FAZA WSTĘPNAwystępowanie elementów kulturowych reprezentatywnych dla epoki saskiej

FAZA SCHYŁKOWA czas po ostatnim rozbiorze Polski, pojawianie się pierwszych elementów epoki romantyzmu

FAZA DOJRZAŁAczas panowania Staniswała Augusta Poniatowskiego (oświecenie stanisławowskie)

najintensywniejszy rozwój kultury oświeceniowej w Polsce Sejm Wielki - Konstytucja 3 Maja, rozbiory

DatY

1822 r.

1773 r.

1747 r.

1740 r.

6 IX 1764 r.

1765 r.

elekecja Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla RP

zakończenie epoki oświecenia - wydanie Ballad i Romansów Mickiewicza

otworzenie Bilbioteki Załuskich

założenie Collegium Nobilium

pierwsze wydanie czasopisma "Monitor" i powołanie Szkoły Rycerskiej

wprowadzenie reformw szkolnictwie

PRądy

KULTUROWE

klasycyzm oświeceniowy

rokoko

dzieli się na klasycyzm stanisławowski (czasy panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego) oraz klasycyzm postanisławowski występujący w późnym oświeceniu.Opozycja do tradycji sarmackiej; fascynacja antykiem; charakter moralizatorski; Miał trzy główne źródła, z których wynika na niejednolitość polskiej literatury klasycystycznej.

pojmowanie sztuki i literatury jako przyjemności estetycznej, której źródłem jest dobry smak i związanie literatury z zabawą. Ten prąd harakteryzował hedonizm, motywy mitologiczne, natura, delikatność, elegancja i wdzięk. Często zbliżało się do libertynizmu i epikureizmu, u jego podłoża zaś leżał sensualizm.

sentymentalizm

zjawisko związane ze zwiększaniem się roli, jaką zaczęto przypisywać uczuciom. Sentymentalizm akcentował również znaczenie natury dla rozwoju wrażliwości ludzkiej i konieczność ujmowania relacji społecznych w perspektywie uwzględniającej emocje. W konsekwencji światopogląd sentymentalny ukazywał równość ludzi obdarzonych niezależną od pochodzenia i władz rozumowych zdolnością odczuwania. Nazwa tego prądu wywodzi się od tytułu powieść L. Sterne’a Podróż sentymentalna, a jego początki wiąże z filozofią i twórczością J.J. Rousseau i sytuuje się około połowy XVIII stulecia.

ROZWÓJ

EDUKACJI

Collegium Nobilium szkoła założona w 1740 r. przez Stanisłwa Konarskiego. Program nauczania odchodził tu od tradycyjnych form i uwzględniał najnowsze tendencje oświeceniowej pedagogiki. Metoda nauczania polegała na logicznym myśleniu i łączeniu teorii z praktyką.

Prowadzona przez pijarów szkoła była przeznaczona dla synów magnackich i bogatej szlachty. Kolegium dzieliło się na 5 klas, nauka trwała 8 lat (klasy II, IV oraz V były dwuletnie).

ROZWÓJ

EDUKACJI

Szkoła rycerska/Korpus Kadetów Szkoła rycerska powstała z inicjatywy Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1765 roku. Model szkoły nawiązywał do tego panującego w Collegium Nobilium. Instytucja ta kierowana była przez księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego. Siedziba mieściła się w Pałacu Kazimierzowskim w Warszawie.

Była to pierwsza świecka szkoła w Rzeczypospolitej, która nie tylko jednak przygotowywała do służby wojskowej, lecz dawała wszechstronną i gruntowną wiedzę oraz kształtowała postawy patriotyczne i moralne.

ROZWÓJ

EDUKACJI

Komisja Edukacji Narodowej powstała w 1773 r. Była pierwszym w Europie ministerstwem edukacji. Za cel obrała próbę reformy wszystkich rodzajów szkół – począwszy od parafialnych, a skończywszy na wyższych – ograniczono wpływ łaciny, postulowano wprowadzenie języka polskiego jako języka wykładów i obowiązkowej nauki gramatyki, wprowadzono etykę oraz przedmioty matematyczne i przyrodnicze. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych na zlecenie KEN zajmowało się opracowywaniem podręczników i programów szkolnych.

Towarzystwo Literatów w Polszcze – pierwszepolskie towarzystwo naukowe działające w latach 1765-1770. Utworzone zostało w 1765 roku z inicjatywy W. Mitzlera de Kolof oraz promotora Józefa Załuskiego pod patronatem Adama Czartoryskiego. Redaktorem literackim był Józef Epifani Minasowicz.

OŚRODKI

KULTURALNE

Biblioteka Załuskich – biblioteka publiczna w Warszawie, od 1780 roku polska biblioteka narodowa, jedna z największych bibliotek świata drugiej połowy XVIII wieku, jedna z pierwszych w Europie (pierwsza w Polsce), które starały się realizować zadania biblioteki narodowej. Fundatorami byli bracia – biskupi katoliccy, Józef Andrzej i Andrzej Stanisław Załuscy. Biblioteka została otwarta dla publiczności 8 sierpnia 1747 w pałacu Daniłowiczowskim. Przechowywano takm kilkaset tysięcy tekstówz zakresu historii, prawa i filozofii, a także mapy, ryciny i kolekcje montet. Po upadku insurekcji kościuszkowskiej zbiory Biblioteki zostały zrabowane przez Rosjan i wywiezione.

Obok biblioteki działało wydawnicto publikujące książki i pierwsze polskie czasopisma naukowe.

OŚRODKI

KULTURALNE

Zabawy Przyjemne i Pożyteczne - pierwszy polski tygodnik literacki wydawany w latach 1770–1777 w Warszawie przez Michała Grölla; od 1771 nieoficjalny organ obiadów czwartkowych. Tygodnik miał istotny wpływ na ożywienie życia literackiego w oświeceniu. Pismo związane było z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim i często popierało jego politykę oraz chwaliło osobę króla jako mecenasa sztuki i literatury. Utwory drukowane w "Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych" często miały charakter polityczny.

Monitor - polskie czasopismo, które ukazywało się w latach 1765-1785 w Warszawie. Za cel przyjmował walkę o czystość języka i kształtowanie postaw obywatelskich.

OŚRODKI

KULTURALNE

W czasach saskich dominował teatr muzyczny. August III założył w Warszawie pierwszą operę, do której dostęp był powszechny.

Masoneria w Polsce W latach 20. XVIII w. Fryderyk August Rutowski założył w Warszawie pierwszą lożę Trzech Braci, a masonami zostali m.in. Adam Kazimierz Czartoryski oraz król Stanisław August Poniatowski.

Teatr Narodowy w Warszawie Poniatowski dokonał jego oficjalnego otwarcia19 listopada 1765 roku. Teatr mieścił się wówczas w budynku Operalni (dziś już nieistniejącym) przy ulicy Królewskiej. Pierwszym wystawionym spektaklem byli „Natręci” Józefa Bielawskiego, sztuka oparta na komedii Moliera.

Oddziaływanie masonerii miało jednak zasadnicze ograniczenie. Z trudem docierało do zwykłych dworków szlacheckich, przenikając raczej tylko do kręgów arystokratyczno‑ dworskich.

KULTURA NA DWORZE

PONIATOWSKIEGO

W 1764 roku na tron Polski wstąpił Stanisław August Poniatowski. Był on osobą wszechstronnie wykształconą. W młodości spędził wiele czasu na podróżach po Europie, podczas których poznał wielu wybitnych intelektualistów oświeceniowych. Poniatowski był sekretarzem ambasadora angielskiego w Petersburgu, a nieco później posłem saskim. W tym czasie miał romans z Katarzyną II. To prawdopodobnie dzięki protekcji carycy oraz wsparciu rodziny Czartoryskich 6 września 1764 r. szlachta zgromadzona na elekcji wybrała na króla Polski Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Zdobyte wykształcenie, obserwacje i praktyka dyplomatyczna sprawiły, że Poniatowski obrał sobie za cel umocnienie pozycji Rzeczypospolitej oraz poprowadzenie jej w stronę nowoczesnych idei oświeceniowych i rozwoju kulturalnego. Czasy tych znaczących przemian kulturowych nazywa się od jego imienia epoką stanisławowską.

ROZBUDOWA

WARSZAWY

W drugiej połowie XVIII w. Warszawa przeżywała dynamiczny rozwój. Wzrosła liczba jej ludności (ponad 100 tys. mieszkańców), wznoszono na jej terenie nowe budynki zgodnie z oświeceniowymi trendami. Dzięki mecenatowi Stanisława Augusta w Warszawie powstał też budynek Teatru Narodowego.

Jego założycielem i wieloletnim dyrektorem był Wojciech Bogusławski, żołnierz i aktor, nazywany ojcem sceny polskiej, twórca pierwszej opery narodowej "Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale".

Poniatowski kolekcjonował dzieła sztuki, zatrudniał wybitnych włoskich malarzy, m.in. Marcella Bacciarellego i Bernarda Bellotta.

ROZBUDOWA

WARSZAWY

Król zatrudniał wybitnych architektów – m.in. Włocha Dominika Merliniego, który otrzymał tytuł „architekta króla Rzeczypospolitej” i Saksończyka Jana Chrystiana Kamsetzera. W stylu klasycyzmu stanisławowskiego wybudowano m.in. warszawskie Łazienki Królewskie, a także przebudowano wnętrza Zamku Królewskiego. Dominik Merlini zaprojektował oprócz tego kilka ratuszy, dworów, pałaców, kamienic magnackich, teatrów i kaplic.

Polscy magnaci również gromadzili w swych pałacach kolekcje dzieł sztuki, a także wspomagali pisarzy i artystów. Ważnym centrum kulturalnym stała siię w Polsce rezydencja Czartoryskich w Puławach, nazywana polskimi Atenami.

OBIADY

czwartkowe

Król Stanisław August Poniatowski organizował powstałez inicjatywy Adama Kazimierza Czartoryskiego słynne obiady czwartkowe, czyli spotkania intelektualistów, na których prezentowano swoje dzieła, rozmawiano o sztuce,a także kwestiach naukowych, politycznych czy społecznych. Z reguły w spotkaniach nie uczestniczyły kobiety. Obiady czwartkowe zimą odbywały się na Zamku Królewskim, a latem w Pałacu Łazienkowskim.

Nie wszyscy jednak zgodnie oceniali charakter i pożytek płynący ze spotkań elity polskiej organizowanych przez króla. Polski poeta i satyryk - Tomasz Kajetan Węgierski, który pisywał teksty dla „Zabaw przyjemnych i pożytecznych” i również był zapraszany na obiady czwartkowe pisał o nich: A uczone obiady? Znasz to może imię? Gdzie połowa nie gada a połowa drzymie, W którym król wszystkie musi zastąpić ekspensa, Dowcipu, wiadomości, i wina, i mięsa.

Propagowanie

OŚWIECENIOWYCH IDEI

„Monitor” - najważniejszy polski periodyk społeczno‑literacki epoki oświecenia. Jego powstanie w 1765 r. zainicjował Stanisław August Poniatowski, na wzór angielskiego pisma „The Spectator”. Redakcją zajmowali się Ignacy Krasicki i Franciszek Bohomolec. W „Monitorze” ukazywały się tłumaczenia z prasy europejskiej, artykuły wybitnych polskich pisarzy propagujące hasła i idee oświecenia oraz utwóry, które miały krytykować cechy sarmackiej szlachty.

Dużą popularność zdobyły też ,,Gazeta Warszawska” oraz „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, które w

przeciwieństwie do „Monitora” miały charakter bardziej literacki. Później czasopismo to przekształciło się w nieoficjalny periodyk zwolenników króla. Swoje utwory publikowali tam również uczestnicy obiadów czwartkowych, m.in. Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki, Stanisław Trembecki i Franciszek Zabłocki.

OGROMNE DŁUGI

oświeconego KRÓLA

Poniatowski m.in. ze względu na fascynację zagranicznymi modami i sprawowaną opiekę nad rozwojem kulturalnym państwa miał ogromne długi.

Król otaczał się przepychem i wydawał dużą część królewskiego majątku na ubrania, dzieła sztuki, czy prezenty dla swojej rodziny. Nawet po abdykacji nie szczędził pięniędzy na zabytki i dzieła. Swojemu nadwornemu kucharzowi król wypłacał rocznie ponad 10 tysięcy zł. Duża część pieniędzy przeznaczona była też na opłacanie szantażystów, którzy grozili królowi ujawniniem sekretów. Po trzecim rozbiorze Polski jego długi osiągnęły one astronomiczną kwotę 40 milionów złotych.

OŚWIECENIOWA

ARCHITEKTURA

W polskim oświeceniu dominowała architektura klasycystyczna. Wzorowała się na budowlach greckich i rzymskich. Styl ten nawiązywał do antyku. Kopiował elementy architektury starożytnej.

Rozwinęło się budownictwo użyteczności publicznej (urzędy, teatry, szkoły, muzea).

Klasycystyczne budynki cechowały: - kolumny w budownictwie sakralnym i świeckim, - budynki na planach koła i kwadratu, - nawiązania do antyku, - szczegółowość, harmonia, prostota, - symetria, proporcjonalne budowle, - kolumnady w stylach doryckim i jońskim, - portyki zwieńczone tympanonem, - kopuły otoczone kolumnadą, - duże okna.

OŚWIECENIOWA

ARCHITEKTURA

Popularna była również architektura rokoko, która cechowała się bogactwem zdobień i ornamentyką

(dekoracyjne malarstwo, boazerie, lustra, ozdobne materiały), zaokrąglonymi lub ściętymi narożnikami pomieszczeń, roślinnymi i egzotycznymi motywami oraz jasną kolorystyką.

SZTUKA

OŚWIECENIA

MALARSTWO Marcello Bacciarelli był nadwornym malarzem Stanisława Augusta. Znanym twórcą oświececniowym był również Jan Piotr Norblin, który malował głównie scenki rodzajowe i Bernardo Belotto, znany przede wszystkim z bardzo szczegółowych panoram Warszawy, na podstawie których odbudowywano po wojnie stare miasto

Do polskich artystów oświeceniowych należał z kolei portrecista Antoni Brodowski.

rzeźba

SZTUKA

OŚWIECENIA

W oświeceniu powstało wiele dzieł satyrycznych, w którzych pisarze ośmieszali wady społeczeństw (jak w Pijaństwie Ignacego Krasickiego). Powstawały również bajki (szczególnie znane są bajki Ignacego Krasickiego), a także pierwsze polskie powieści.

Szczególnym powodzeniem cieszyła się również komedia – przypisywano jej największą rolę dydaktyczną. Autorem wielu komedii wystawianych na deskach Teatru Narodowego był jezuita, Franciszek Bohomolec. Obok literatury klasycystycznej rozwijała się również literatura rokoka służąca przede wszystkim rozrywce, a także literatura sentymentalizmu - do ekspresji wewnętrznych odczuć twórcy.

Źródła

https://www.lazienki-krolewskie.pl/ https://epodreczniki.pl/a/oswiecenie-po-polsku/DnF4HXDh8 https://epodreczniki.pl/a/przeczytaj/D18hcot6Q https://epodreczniki.pl/a/wprowadzenie/D14PpuT3j https://epodreczniki.pl/a/sprawdz-sie/D1A8ckBqt https://dzieje.pl/postacie/stanislaw-august-poniatowski https://ciekawostkihistoryczne.pl/2015/05/15/stanislaw-august-poniatowski-najbardziej-zadluzony-krol-europy/

DziękujEMY

ZA UWAGĘ