Tetmajer

Twórczość Kazimierza Przerwy-Tetmajera

oprac. Martyna Kamińska, 2021

1. Nihilizm

Nie wierzę w nic...

Koniec XIX wieku i charakterystyczny dla niego szybki rozwój cywilizacyjny oddziaływały na ludzkie nastroje. Cieszono się, że świat tak dynamicznie się rozwija, a życie staje się dzięki rozmaitym wynalazkom łatwiejsze. Odczuwano też niepokój, lęk przed rozpadem więzi międzyludzkich i zwątpienie w ważne dotąd wartości. „Choroba (końca XIX) wieku” określana jest mianem dekadentyzmu.

Wojciech Weiss, 1894

Wyjaśnij własnymi słowami pojęcia 'kryzys wartości', 'bankructwo ideałów', 'poczucie pustki', 'nihilizm'.

Jak sądzisz, co znaczy dla rozwoju człowieka kryzys ideałów rodzinnych, religijnych i gospodarczych? Przygotuj głos w dyskusji na ten temat.

Nadaj tytuł obrazowi Wojciecha Weissa.

1. Obejrzyj ilustrację, która pojawiła się w 1900 roku we francuskim czasopiśmie „Le Pèlerin”. Przedstawia ona w karykaturalny sposób Bilans końca wieku (Bilan fin de siècle). Jej podpis głosi Obiecanki cacanki (Promettre et tenir sont deux), a w bańkach mydlanych ukazane zostały słowa, takie jak bogactwo (richesse), porządek (ordre), praca (travail) czy bezpieczeństwo (securité). Przyjrzyj się rysunkom obrazującym wymienione hasła. Jakie istnieją relacje między nimi?

2. Wyjaśnij, jaką funkcję pełni umieszczenie rysunków w bańkach mydlanych. 3. Zinterpretuj dżumę wychodzącą spod podłogi (la peste). 4. Omów sposób, w jaki karykatura ta nawiązuje do sytuacji społeczno‑ekonomicznej końca XIX wieku w Europie. 5. Wyjaśnij, czy sytuacja przedstawiona na ilustracji właściwa jest tylko Francji, czy też ma charakter uniwersalny. Uzasadnij swoją odpowiedź.

Koniec wieku XIX to wiersz pochodzący z II serii Poezji, Uznawany jest za swego rodzaju manifest pokolenia dekadentów.

1. Przypomnij sobie, czym jest "utwór manifest"/"utwór programowy". Jakie utwory poznałeś/poznałaś?

2. Przeanalizuj wiersz metodą pięciu pytań: 1) Kto mówi? 2) Do kogo mówi? 3) O czym? 4) Jak? 5) Po co? Zwróć też uwagę na tytuł. 3. Określ typ liryki.

Zinterpretuj cytaty

Zinterpretuj dodatkową strofę

Idee?… Ależ lat już minęły tysiące, A idee są zawsze tylko ideami. Modlitwa?… Lecz niewielu tylko jeszcze mami Oko w trójkąt wprawione i na świat patrzące.

W niektórych wydaniach Koniec wieku XIX zawierał jeszcze jedną strofę. Spróbuj ją zinterpretować w kontekście całości utworu.

+ INFO

Jakaż jest przeciw włóczni złego twoja tarcza, człowiecze z końca wieku?... Głowę zwiesił niemy.

Zinterpretuj puentę wiersza. Co oznacza milczenie człowieka końca wieku?

+ INFO

1. Opisz emocje towarzyszące postaci mówiącej wiersza Kazimierza Przerwy‑Tetmajera.2. Co w tekście stanowi przyczynę rozczarowania światem? 3. Wyjaśnij na podstawie wiersza, czy posiadanie marzeń, ideałów może ukoić cierpienia. 4. Zinterpretuj słowa postaci mówiącej: „konieczność jest wszystkim, wola ludzka niczym”.

Przeciwwaga dla nihilizmu

2. Symbolizm

Przypomnij sobie, czym charakteryzują się symbol i alegoria.

Wskaż symbol w wierszu i spróbuj go zinterpretować.

3. Erotyki

Przypomnij sobie, w jaki sposób miłość była przedstawiana w innych epokach.

Po lewej stronie znajduje się obraz Władysława Podkowińskiego spróbuj opisać emocje postaci znajdujących się na nim.

Miłość to temat nieprzerwanie inspirujący artystów. Jej przedstawienia nierzadko są banalne i schematyczne, zdarzają się jednak i takie, które zachwycają, wzruszają czy skłaniają do refleksji. Dzieła przełomu XIX i XX wieku eksponujące zmysłowy aspekt miłości otworzyły drogę późniejszym.

Auguste Rodin 1840-1917Francuski rzeźbiarz łączący w swoich pracach elementy symbolizmu i impresjonizmu. Stworzona około 1882 roku rzeźba Pocałunek przedstawiała Paolo i Francescę – bohaterów Boskiej komedii Dantego. Dzieło początkowo nosiło tytuł Francesca da Rimini. Odsłonięto je w 1898 roku. Rzeźba wzbudziła wielki zachwyt, choć nie brakowało też głosów krytyki, zarzucających Rodinowi zbyt śmiałe przedstawienie miłosnej relacji.

Andy Warhol

Pocałunek

Pocałunek to trwający 50 minut eksperymentalny film Andy'ego Warhola, stworzony w 1963 roku. Był on jednym z pierwszych filmów nakręconych w kultowej pracowni artysty – nowojorskiej Fabryce. Warhol pokazuje w nim tylko całujące się pary, z których każda widoczna jest na ekranie przez trzy i pół minuty.

Po prawej stronie widzisz obraz Gustawa Klimta pt. "Pocałunek" - przygotuj jego interpretację.

Jak sądzisz - co spowodowało, że na przełomie XIX i XX wieku zmienił się sposób ukazywania cielesności w dziełach literackich i w należących do innych dziedzin sztuki?

1. Zastanów się, jakie relacje łączą bohaterów - kim mogą być dla siebie? 2. Co "lubi" podmiot liryczny i co to znaczy, że to "lubi"? Po co aż tyle razy powtarza "lubię..."? 3. Co się dzieje po całej akcji? 4. Zastanów się, w jaki sposób przedstawiona w wierszu została kobieta - jaka jest jej rola w tej sytuacji. 5. Objaśnij symbolikę lotu i przyziemności.

Mizoginia (mizoginizm)

To żywiona przez mężczyzn chorobliwa nienawiść do kobiet. Termin charakterystyczny dla okresu Młodej Polski. Moderniści szczególnie chętnie odwoływali się do postaci Salome, nazywali kobiety także modliszkami, wampirzycami. Przedstawiano kobiety jako uosobienie demonicznej, niszczycielskiej siły. „I nie wiąż się ze zwierzęciem, nie wiąż chłopcze, bo kiedy z ciebie wszystko wyssie, to się kiedy nocą zakradnie, tu na szyi w wielką żyłę się wgryzie i krew twą serdeczną do ostatniej kropli wyżłopie. Taki gad żoną się nazywa…” – pisał w „Próchnie” W. Berent. Oprócz niego złe postaci kobiece znajdujemy m.in. u S. Przybyszewskiego, w „Hymnach” J. Kasprowicza, „Nietocie” T. Micińskiego, później u Witkacego. U twórców obcych: w „Salome” O. Wilde’a i „Heddzie Gabler” H. Ibsena. Także w sztukach plastycznych pojawiały się tego typu wizerunki, m.in. w obrazie „Wampir” E. Muncha czy ilustracjach Ropsa. Ten kobiecy horror był pokłosiem fatalistycznej koncepcji miłości A. Schopenhauera, ale wiąże się również z początkami ruchu emancypacyjnego kobiet - wyjaśnij te zależności.

Wampir, E. Munch

Opcjonalnie: Przeczytaj komentarz do wiersza napisany przez Wojciecha Gutowskiego s. 66

Mów do mnie jeszcze...

Do czego porównuje podmiot liryczny słowa adresatki? Dlaczego chce, żeby do niego mówiła? Jaki wizerunek kobiety kreuje? (Porównaj z poprzednim utworem)

Salome i Jan Chrzciciel

Ojczym Salome - Herod Antypas, trzymał uwięzionego za wichrzycielstwo Jana Chrzciciela w więzieniu, ale nie chciał go zabijać (jednak go szanował). Jej matka - Herodiada, chciała śmierci proroka, bo skrytykował jej małżeństwo (była wcześniej bratową Antypasa, ale porzuciła męża). Na przyjęciu Salome zatańczyła dla ojczyma i ten zachwycony pokazem obiecał spełnić jej każde życzenie. Za namową matki poprosiła o głowę proroka.

Thanatos

Cykl obrazów Jacka Malczewskiego poświęconych tematyce śmierci. Artysta, odcinając się od pośredniowiecznej tradycji personifikowania śmierci, nie odwołuje się także do motywów makabrycznych. Autor sięga natomiast do greckiego mitu o bogu Tanatosie, bracie bliźniaku Hypnosa, boga snu. Jednak w przeciwieństwie do tradycji greckiej, Malczewski przedstawia Thanatosa jako dorodną kobietę ze skrzydłami. Powstaje w ten sposób niekonwencjonalny wizerunek śmierci. W obrazach występuje bowiem kontrast między erotyzmem ciała kobiety a kosą – narzędziem śmierci. Malczewski przedstawiał śmierć także jako kobietę z kosą zamykającą oczy starca albo z twarzą kochanki. Przywołanie scenerii nocnej, oświetlenie światłem księżyca wiąże się z filozoficznym sensem mitu o greckim bogu i jego pokrewieństwie ze snem, dającym możliwość poznania niezakłóconego namiętnościami cielesnej natury.

Thanatos, E. Munch

Miłość według młodopolan to...

Porównaj sposób przedstawienia miłości w wierszu Przerwy-Tetmajera z romantycznym modelem miłości.

4. Impresjonizm

Vincent van Gogh, Taras kawiarni w nocy, 1888

1. Kto mówi w wierszu? 2. Jakie miejsce i pora doby zostały tu ukazane? 3. Jak zachowują postaci mówiące? 4. Jaki jest obraz przedstawiony w wierszu? Statyczny czy dynamiczny? 5. Czasowniki czy przymiotniki? Podkreśl i policz, czego jest więcej.

Przeczytaj wiersz z podziałem na zmysły.

Kazimierz Przerwa-Tetmajer, Melodia mgieł nocnych (Nad Czarnym Stawem Gąsienicowym) Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie, Lekko z wiatrem pląsajmy po przestworów głębinie… Okręcajmy się wstęgą naokoło księżyca, Co nam ciała przezrocze tęczą blasków nasyca, I wchłaniajmy potoków szmer, co toną w jeziorze, I limb szumy powiewne i w smrekowym szept borze, Pijmy kwiatów woń rzeźwą, co na zboczach gór kwitną, Dźwięczne, barwne i wonne, w głąb wzlatujmy błękitną. Cicho, cicho, nie budźmy śpiącej wody w kotlinie, Lekko z wiatrem pląsajmy po przestworów głębinie… Oto gwiazdę, co spada, lećmy chwycić w ramiona, Lećmy, lećmy ją żegnać, zanim spadnie i skona, Puchem z mlecza się bawmy i ćmy błoną przezroczą, I sów pierzem puszystym, co w powietrzu krąg toczą, Nietoperza ścigajmy, co po cichu tak leci, Jak my same, i w nikłe oplatajmy go sieci, Z szczytu na szczyt przerzućmy się jak mosty wiszące, Gwiazd promienie przybiją do skał mostów tych końce, A wiatr na nich na chwilę uciszony odpocznie, Nim je zerwie i w pląsy znów pogoni nas skocznie…

Wiersz Melodia mgieł nocnych Kazimierza Przerwy‑Tetmajera jest przykładem wykorzystania w poezji stylu impresjonistycznego, który zainspirował przemiany w polskiej liryce przełomu wieków. Twórcy, próbując oddać niepowtarzalne wrażenia doznawane przez ludzkie zmysły, kreowali nastrojowe, poetyckie pejzaże. Aby wywołać u czytelnika oczekiwane doznania, korzystali z szeregu środków artystycznych. Szczególnie charakterystyczna dla tego okresu w literaturze była synestezja. Melodia mgieł nocnych już w tytule odwołuje się do różnych zmysłów, łącząc bodźce dźwiękowe z widokiem mgieł.

Znajdź w wierszu synestezję.

5. Kult sztuki i artysty

Jacek Malczewski, Autoportret z muzą.

Pod koniec XIX wieku, w wyniku szybkiego rozwoju przemysłu, rewolucyjnych odkryć naukowych i przewrotów filozoficznych tradycyjna wizja świata musiała zostać zweryfikowana. Możliwość kontaktu z Absolutem stanęła pod znakiem zapytania, dlatego wielu ludzi, w tym artystów, zaczęło poszukiwać alternatywnych dróg poznania, szukając prawdy między innymi w wierzeniach Wschodu. Część twórców przełomu wieków wręcz porzuciła religię na rzecz kultu sztuki. Wspomnianą tendencję można było zauważyć w środowisku poetów francuskich, szczególnie wśród symbolistów. Charles Baudelaire (1821–1867) czy Stéphane Mallarmé (1842–1898) wywyższali sztukę ponad wszelkie inne wartości, widząc w niej sposób na przezwyciężenie dekadencji. W ich pojęciu artysta stawał się kapłanem odkrywającym nieznane nikomu rejony, przynoszącym oświecenie dla tych, którzy chcą go doświadczyć. Był często wyszydzany przez swoich współczesnych – tak jak prorocy biblijni. Podobną wizję powołania twórcy przedstawił Kazimierz Przerwa‑Tetmajer w wierszu Artyści, opublikowanym w pierwszej serii jego poezji:

Konfllikt poeta-filister

podręcznik s. 58

Konfllikt poeta-filister