Narządy zmysłów - OSO 1

Narządy zmysłów

Nauczysz się:

• wykazywać funkcje jamy nosowej jako narządu zmysłu;
• wyjaśniać zagrożenia wynikające ze zjawiska adaptacji węchu;
• wykazywać za pomocą doświadczenia rolę zmysłu węchu i smaku w ocenie spożywanych produktów;
• opisywać mechanizm powstawania wrażeń węchowych, smakowych i dotykowych

Jakie znacie narządy zmysłów?

Kliknij tutaj

Narządy zmysłów:

węchu

smaku

dotyku

czucia temperatury

wzroku

słuchu i równowagi

Jakie informacje (bodźce) odbierają narządy zmysłów?

Każdy narząd zmysłów jest przystosowany do odbierania innego rodzaju informacji, tzw. bodźców. Należą do nich na przykład bodźce mechaniczne (dotknięcie czegoś lub kogoś, ucisk, uderzenie), świetlne (natężenie i barwa światła), akustyczne (natężenie i wysokość dźwięku), chemiczne, termiczne. Narządy zmysłów pod wpływem bodźców odbieranych przez komórki zmysłowe (receptory) wytwarzają impulsy elektryczne.

Narządy zmysłów zbudowane są z odpowiedniego receptora, znajdującego się na obwodzie ciała i wrażliwego na określony rodzaj bodźca, oraz nerwów czuciowych, którymi informacja z receptora biegnie do mózgowia (często poprzez rdzeń kręgowy).

Interpretacja informacji zachodzi w korze mózgowej.

Narząd węchu

W powietrzu unosi się mnóstwo cząsteczek związków chemicznych, które dostają się do jamy nosowej. W jej górnej części znajduje się nabłonek węchowy, którego komórki receptorowe (zmysłowe) reagują pobudzeniem na obecność poszczególnych związków chemicznych.

Zbiory cząsteczek różnego rodzaju i o różnym składzie powodują różne wrażenia zapachowe.

Drobiny substancji rozpuszczają się w wodzie zawartej w śluzie wydzielanym przez komórki błony śluzowej. Aby pobudzić receptory węchu, cząsteczki chemiczne muszą pasować do nich kształtem.

Przyłączenie cząsteczki do receptora wywołuje impuls nerwowy. Pobudzenie nerwowe jest przekazywane za pośrednictwem nerwów czuciowych (węchowych) do ośrodków w korze mózgowej, gdzie powstaje wrażenie węchowe.

Polecenie 1

Podczas wybierania perfum dobrzy sprzedawcy radzą, aby w krótkim czasie nie wąchać więcej niż 2‑3 zapachów. Uzasadnij, że warto skorzystać z ich rady.

Polecenie 2

Zmysł węchu pełni funkcje ochronne. Podaj przykłady informacji odbieranych przez ten zmysł, mających istotne znaczenie dla zdrowia i życia człowieka.

Ciekawostki

Intensywność odbierania wrażeń zapachowych zależy od wielu czynników, m.in. od stanu zdrowia, nastroju. Szczególnie wrażliwe na zapachy są kobiety w ciąży. Zaczynają silnie odczuwać te, na które do tej pory nie zwracały uwagi, lub takie, które dla innych osób są słabo wyczuwalne. Z kolei osoby palące papierosy znacznie słabiej odbierają zapachy niż niepalące.

W nabłonku węchowym, który u człowieka zajmuje 3 cm powierzchni jamy nosowej, występuje ponad 5 mln komórek węchowych. U psa nabłonek węchowy ma nawet 120 cm powierzchni i liczy do 200 mln receptorów.

Bodźce chemiczne w postaci cząsteczek związków chemicznych obecnych w spożywanych pokarmach odbierane są nie tylko przez komórki węchowe, ale także przez komórki smakowe. Są one rozmieszczone głównie na górnej powierzchni języka oraz dodatkowo na podniebieniu i w gardle.

Na języku gołym okiem widać drobne uwypuklenia zwane brodawkami smakowymi. Każda z nich zawiera ok. 200 kubków smakowych.

brodawka smakowa

Pojedynczy kubek smakowy to skupisko zmysłowych komórek smakowych, reagujących jedynie na cząsteczki związków chemicznych rozpuszczonych w ślinie jamy ustnej. Każda komórka smakowa ma zdolność do reagowania tylko na jeden z 5 podstawowych smaków: słodki, słony, kwaśny, gorzki oraz umami (mięsny).

Cząsteczki substancji znajdujących się w jamie ustnej rozpuszczają się w wodzie zawartej w ślinie. Tylko wtedy mogą wywołać podrażnienie komórek smakowych i powstanie impulsów nerwowych. Impulsy te wędrują nerwami czuciowymi do ośrodków w korze mózgowej. Poszczególne impulsy docierające z pojedynczych komórek zmysłowych nakładają się na siebie w ośrodkach kory mózgowej i powodują powstanie wrażenia smakowego.

Jaką rolę odgrywa narząd smaku?

Ciekawostka

Smak umami został wyróżniony dopiero w 2001 r. Receptory umami komórek smakowych, wrażliwych na pokarm mięsny, reagują m.in. także na glutaminian sodu, związek chemiczny dodawany do potraw dla polepszenia smaku.

Polecenie 3

Przypomnij sobie smakowanie nieznanej potrawy. Którym narządem zmysłu najpierw oceniasz pokarm?

Polecenie 4

Wyjaśnij, dlaczego spożywane pokarmy wydają się bez smaku, gdy mamy katar.

Doświadczenie

Problem badawczy

Jakie narządy zmysłu biorą udział w powstawaniu wrażeń smakowych?

Hipoteza

Narządy zmysłu smaku i węchu współpracują ze sobą podczas powstawania wrażeń smakowych.

Potrzebne materiały

• 2 osoby, jednakowej wielkości drobne cząstki jabłka, ogórka, cebuli, marchewki
• wykałaczki
• chustka/szalik do zasłonięcia oczu
• klamerka do wieszania prania

Instrukcja

• Nadziej kawałki owoców i warzyw na wykałaczki
• Chustką zasłoń oczy badanej osobie i podawaj jej do zjedzenia kolejno kawałki marchewki, cebuli, jabłka, ogórka
• Poproś, aby po zjedzeniu każdego z kawałków rozpoznała, co to za pokarm
• Powtórz doświadczenie. Tej samej osobie zatkaj nos za pomocą klamerki do prania.
• Podawaj jej do zjedzenia kawałki przygotowanych produktów, ale w innej kolejności niż przy pierwszym doświadczeniu
• Porównaj, czy osoba badana rozpoznaje pokarmy tak samo trafnie jak poprzednio

Podsumowanie

Łatwiej i wyraźniej odczuwa się smak spożywanych pokarmów, gdy uczestniczą w tym oba zmysły czucia chemicznego: smak i węch.

Zmysł dotyku

Zmysł dotyku reprezentowany jest przez komórki receptorowe bardzo licznie występujące w skórze oraz na przykład we wnętrzu jamy ustnej i na powierzchni oka. Odbierają one ze środowiska zewnętrznego bodźce mechaniczne odczuwalne jako dotyk, ból, ucisk. Ich rozmieszczenie nie jest równomierne na całej powierzchni skóry.

Najbardziej wrażliwe na działanie tego typu bodźców są wargi, opuszki palców, spodnia powierzchnia stóp i dłonie. Impulsy nerwowe powstałe w komórkach receptorowych skóry przekazywane są do ośrodków czucia w korze mózgowej.

W skórze, oprócz ciałek dotykowych, mieszczą się też receptory odczuwania ciepła i zimna. Są one wrażliwe przede wszystkim na zmiany temperatury otoczenia. Odczucie zimna i ciepła jest względne. Jeśli jedną rękę włożymy do gorącej wody, a drugą do zimnej, a po chwili obie umieścimy w naczyniu z letnią wodą, odczucia biegnące od jednej ręki będą miały treść: zimna woda, a od drugiej: gorąca woda.

Ciekawostka

Stopień wrażliwości poszczególnych części ciała ma swoje odzwierciedlenie w wielkości obszarów ośrodków czucia w korze mózgowej.