Sztuka Antyku

Marlena Niewielska

Sztuka Antyku

Co to antyk

Antyk jest nazwą najdawniejszej epoki w dziejach ludzkości. Pojęciem antyk określa się starożytną kulturę, głównie grecko-rzymską, która stała się źródłem inspiracji dla kolejnych epok na przestrzeni dziejów. Ponadto wytwory kultury antycznej do dziś funkcjonują jako wzorzec klasycznego i ponadczasowego piękna.

Ostatni etap rozwoju sztuki starogreckiej, obejmujący czasy od śmierci Aleksandra Macedońskiego (323 p.n.e.) do przejęcia Egiptu Ptolemeuszy przez Rzymian (30 p.n.e.). Zainteresowanie człowiekiem i jego rozwojem osobowym odbiło się w sztuce licznymi portretami ludzi różnej kondycji, wszelkich ras i warstw społecznych; zdrowych, kalekich i starców. W przedstawieniach reliefów i obrazów neutralne tło zastąpiły rozwinięte pejzaże. Klasyczną idealizację wyobrażeń wyparły tendencje naturalistyczne, a klasyczna harmonia ustąpiła miejsca ekspresji oraz kontrastowi piękna i brzydoty.

Okresy w sztuce antycznej

Okres archaiczny (900 – 480 r. BC)

Najstarszy z trzech etapów rozwoju sztuki w rejonie basenu Morza Egejskiego. Początki sięgają najazdu Dorów na Peloponez w XII wieku p.n.e. i łączonego z nim upadku kultury mykeńskiej. Wydarzenia kończące ten pierwszy okres związane są z początkiem II wojny perskiej (bitwą pod Salaminą oraz zniszczeniem Aten w 480 p.n.e.).

Okres klasyczny (480 – 330 r. BC)

Drugi z etapów rozwoju sztuki na obszarach zamieszkanych przez ludy greckie, należących głównie do basenu Morza Egejskiego. Jako cezura początkowa dla tego okresu przyjmowana jest data bitwy pod Salaminą (480 p.n.e.), a jako końcowa – śmierć Aleksandra Macedońskiego (323 p.n.e.).

Okres hellenistyczny (330 – 30 r. BC)

Okres archaiczny

W architekturze sakralnej wprowadzono zewnętrzną kolumnadę (perystaza), w związku z czym fryz ze ścian zewnętrznych naosu przeniesiono na znajdujące się powyżej belkowanie. Pod koniec VII wieku p.n.e., wraz z upowszechnieniem kamienia jako budulca, świątyniom nadawano coraz bardziej monumentalne rozmiary. Przez naśladowanie wcześniejszej formy ukształtował się w rejonie Półwyspu Peloponeskiego styl zwany porządkiem doryckim. W tym samym okresie, w rejonie Attyki i Jonii pod wpływem budownictwa ludów Wschodu wykształcił się porządek joński. Świątynie greckie wznoszone z kamienia stawiano na kamiennej, trójstopniowej podbudowie, kryto je dwuspadowym dachem, fasadę zamykano ozdobnym tympanonem.

Architektura archaiczna

W greckiej architekturze ukształtowały się trzy style:

Styl dorycki

Cechował się przede wszystkim brakiem upiększeń – płaski kapitel nie posiadał żadnych zdobień. Z kolei trzon kolumny był masywny i monumentalny. Styl ten charakteryzował się surowością.

Styl joński

Od poprzedniego różnił się zdobieniami i wysmuklonym trzonem kolumny, charakterystyczne ślimaczki, przypominające baranie rogi, należały do wyróżników tego stylu.

Styl koryncki

najpóźniejszy styl w architekturze greckiej; kolumna utrzymana w podobnym stylu do jońskiego. Wyróżnia się znacznymi zdobieniami w kształcie pionowych liści pnących się ku kapitelowi, wygiętych w kształcie litery S do tyłu.

Wygląd

Rzeźba Morona

Pod wpływem starożytnego Wschodu postać ludzka kształtowano w formie zwartej bryły. Najczęściej spotykane są rzeźby kurosa (nagiego młodzieńca) i kory (przyodzianej w luźne szaty dziewczyny). Postacie ukazywane są w postawie stojącej, siedzącej, czasem kroczącej (z jedną nogą lekko wysuniętą), zazwyczaj z uśmiechem na twarzy (archaiczny uśmiech). Według niektórych archeologów ówcześni artyści nie potrafili wyrzeźbić poważnego wyrazu twarzy. Inni badacze z faktu, iż były to posągi tworzone dla celów kultowych, wnioskują, że uśmiech miał wyrażać głębokie przeżycie religijne. Z końcem VII wieku p.n.e., wraz z rozwojem budownictwa sakralnego, pojawiła się rzeźba monumentalna. Do jej przykładów należą posągi siedzących lwic przy drodze do świątyni Apollina na wyspie Delos oraz sfinks wieńczący kolumnę w Delfach. Oprócz figur ludzi i zwierząt pojawiały się także postacie herosów i bóstw wyróżniające się swymi atrybutami. Rzeźby związane z Peloponezem i Jonią różni podejście artysty do modelowania ciała: jońskie cechuje bardziej miękka, wytworna linia; na Peloponezie postacie mają wyraźniej podkreśloną muskulaturę.

Rzeźba archaizmu

a) kurosi – nadzy młodzieńcy b) kory – kobiety ubrane w długie szaty Cechy: układ frontalny, zwarty i zamknięty, kompozycja statyczna, postać w wykrocznej pozie lub ze złączonymi stopami, dłonie zwinięte w pieści, twarze z lekkim uśmiechem, staranny modelunek szczegółu: włosów, uszu, warg.

Ceramika archaiczna

W dekoracji wyrobów ceramicznych pojawiły się wielobarwne wyobrażenia fantastycznych zwierząt (sfinksów, gryfów, syren) oraz nie spotykanych w Grecji (panter, tygrysów). Wśród wzorów roślinnych występują pąki lotosu, palmety, rozety. Jako nową metodę zdobienia stosowano rycie wzorów obok dekoracji malarskiej. Najpiękniejsze wyroby orientalizujące pochodzą z Koryntu oraz z warsztatów na Rodos i Naksos.

Okres klasyczny

Architektura klasyczna

Podczas odbudowy zniszczonych miast stosowano prostokątną siatkę ulic. Przestrzegano zasady rozdziału dzielnic mieszkalnych, handlowych i reprezentacyjnych. Domy mieszkalne, których najważniejszą częścią był perystyl, budowano na planie prostokąta, wpisując je w wydzieloną działkę. Najważniejszym miejscem, wokół którego koncentrowała się zabudowa, była agora. Oprócz reprezentacyjnej agory w centrum miasta wznoszono również (przeważnie na obrzeżach zwartej zabudowy) agorę handlową. W okresie wczesnego klasycyzmu (do 445 p.n.e.) w sztuce greckiej udoskonalono dwa podstawowe porządki: dorycki i joński. Do najlepiej zachowanych zabytków z V wieku p.n.e. należy dorycka świątynia Ateny w Syrakuzach (z 480 p.n.e.), świątynia Zeusa w Akragas (Agrygent) na Sycylii, zbudowana w latach 460–450 p.n.e., oraz skarbiec Ateńczyków w Delfach wzniesiony w postaci templum in antis (ufundowany dla uczczenia zwycięstwa nad Persami). Do ważnych zabytków tego okresu zalicza się także świątynię Zeusa w Olimpii, powstałą w latach 468–456 p.n.e. Jest ona najstarszym znanym przykładem przełamania dotychczasowej zasady symetrii i frontalizmu w dekoracji tympanonów. Na przyczółku wschodnim, w scenie przygotowania do wyścigów rydwanów, postać Zeusa umieszczono frontalnie, w centrum kompozycji, podczas gdy pozostałe postacie rozmieszczono symetrycznie. W dekoracji przyczółka zachodniego nie uwzględniono tych zasad: w wyobrażonej na tympanonie scenie walki Lapitów z centaurami, centralną postać Apollina wprawdzie ukazano frontalnie, ale ze zwrotem głowy postaci (bóg spoglądał i wskazywał ręką na prawą część kompozycji). Pozostałe postacie zostały rozmieszczone symetrycznie, ponieważ ich pozy i gesty wynikały z przedstawienia akcji. Indywidualizm w przedstawianiu twarzy, gestów, mimiki, strojów, realizm przedstawianej muskulatury ciała, podkreślenie ruchu układem szat – odbiegały od dekoracji okresu archaicznego. Nowością było także powiązanie tematyczne dekoracji z historią regionu. Zasada przeciwstawienia spokojnej akcji na przyczółku wschodnim do dynamicznej sceny rozgrywanej na przyczółku zachodnim została przyjęta przy budowie innych świątyń greckich.

Materiały

Podstawowym materiałem był marmur i szlachetne odmiany wapienia. Rzeźby wykonywano również techniką traconego wosku z brązu, który był uważany za materiał wyższej klasy niż kamień, jednak nie przetrwało ich wiele, ponieważ zostały one w późniejszych zasach przetopione.

Co przedstawia

Rzeźba klasyczna to kult nagości, hymn na część pięknego ciała. Podobnie jak w okresie archaicznym, bez jakiegokolwiek skrępowania eksponowana jest nagość mężczyzn, natomiast nagość kobieca odziana jest trudnym do zdefiniowania, ale czytelnym gestem lekkiego skrępowania lub zawstydzenia, jak w niezwykłej rzeźbie Afrodyty Knidos Praksytelesa. Spokój, nieodłączny atrybut godności, wynikał ze studiów na proporcjami ludzkiego ciała i stworzeniem - również przez Polikleta - systemu proporcji zwanego kanonem. Zgodnie z kanonem wszystkie członki ludzkiego ciała pozostają w związku idealnych proporcji, jakie rządzą strukturą całego kosmosu.

Rzeźba z okresu klasycznego

Malarstwo klasyczne

W malarstwie monumentalnym Polignot z Tazos wzbogacił dotychczas używaną paletę barw (kolory: biały, czarny i czerwony) o kolor żółty oraz zastosował wieloplanowość w komponowaniu scen, próbując oddać w ten sposób perspektywę. Na jego obrazach postacie pierwszoplanowe umieszczone były w dolnym rzędzie, kolejne plany rozbudowywał w górnej części obrazu. Był twórcą takich kompozycji jak: Iliuperis, czyli Zburzenie Troi, Nejyja – Zejście Odyseusza do Hadesu. Twórczość Polignota znana jest z opisów literackich i powstałych pod wpływem jego malarstwa dekoracji waz. W ceramice kontynuowano malarstwo czerwonofigurowe w tzw. stylu swobodnym, czerpiąc tematykę i technikę ujęć przestrzennych z malarstwa monumentalnego. Nadal stosowano także świadomą archaizację w tzw. stylu surowym

Ceramika była istotną dziedziną sztuki w starożytnej Grecji. Tematyką malowideł na glinianych naczyniach były sceny mitologiczne, ale również elementy obyczajowości codziennej. Istniały cztery style ceramiczne: geometryczny, orientalizujący, czarnofigurowy i czerwonofigurowy. Dominującą ornamentyką są elementy abstrakcyjne i figury geometryczne.

Okres hellenistyczny

Architektura hellenistyczna

Architektura tego okresu związana jest w dużej mierze z zakładaniem nowych miast i przebudowywaniem istniejących ośrodków miejskich. Przy rozwiązywaniu układów urbanistycznych przestrzegano zasad opracowanych już w V wieku p.n.e. przez Hippodamosa z Miletu. Jednym z czołowych urbanistów okresu hellenistycznego był architekt macedoński Dejnokrates, projektant Aleksandrii. Nowatorstwo rozwiązań wiązało się, między innymi, z planowaniem – biorącym pod uwagę ukształtowanie terenu, warunki klimatyczne, odległość od szlaków komunikacyjnych oraz możliwości zaopatrzenia w wodę. W architekturze sakralnej nastąpiło ostateczne zerwanie z zasadą tryglifów. Porządek dorycki występował tylko w małych obiektach sakralnych, jako dekoracja budynków świeckich lub w fasadach grobowców. Nowe świątynie budowane były w porządku jońskim lub korynckim. Dodatkowo wzbogacano go przez np. reliefową dekorację baz kolumn, dodatkową kolumnadę (świątynia Apollina w Milecie, Olimpiejon w Atenach). Oprócz świątyń na planie prostokąta wznoszono także budowle na planie koła (tzw. tolosy). Monumentalną budowlą tego typu jest zbudowany około 270 p.n.e. Arsinejon na Samotrace, tolos o średnicy 20 m z półkolumnami we wnętrzu budowli. Był to ośrodek kultu Kabirów. Inną budowlą założoną na planie centralnym jest zbudowane około 40 p.n.e. w Atenach obserwatorium astronomiczne (Wieża Wiatrów). Jest to budynek na planie ośmiokąta z umieszczonymi na ścianach płaskorzeźbami uosabiającymi wiatry. Na dachu znajdował się ruchomy posąg trytona, wskazujący kierunek wiatru. Zegary słoneczne ulokowane były na wszystkich ścianach, a we wnętrzu budowli umieszczono zegar wodny.

Rzeźba hellenistyczna, zainteresowana wszechstronnie osobowością człowieka m.in. w aspektach wieku (dzieciństwo, starość), przynależności społecznej (wolni, niewolnicy) i etnicznej, wypracowała w pełni realistyczne formy modelunku, ekspresji i ruchu dla szerokiego repertuaru tematów. Rzeźby okresu hellenistycznego często tworzone były jako wolno stojące. Pozwalało to tworzyć dzieła przestrzenne o wieloplanowej kompozycji. Często spotykane są tematy znane z wcześniejszych przedstawień w reliefie, kompozycje grupowe i pojedyncze posągi o kompozycji zbliżonej do stożka. Rozwinął się portret rzeźbiarski, który stopniowo pogłębiany psychologicznie osiągnął pełnię realizmu w analitycznych wizerunkach władców i osób prywatnych.

Rzeźba hellenistyczna

Malarstwo hellenistyczne

Malarstwo monumentalne znane jest na ogół z opisów i kopii rzymskich. Popularne były tematy historyczne, rodzajowe dotyczące życia codziennego i mitologii oraz pejzaże i martwa natura. W Aleksandrii tworzył przedstawiciel nowego kierunku zwanego grylloi. Były to przedstawienia karykaturalne, w których pod postaciami zwierząt lub ludzi o cechach zwierzęcych ukazywano sceny mitologiczne lub historyczne, często w formie groteski. Z tym ośrodkiem związane jest wytworzenie jeszcze jednego stylu przedstawień scen rodzajowych, zwanego ryparografią. Cechą charakterystyczną tego malarstwa było wzbogacenie scen rodzajowych np. przez ukazanie pracy w otoczeniu warsztatu, sceny życia codziennego urozmaicano scenami pornograficznymi lub wulgarnymi.

Dziękuję