Socrealizm

Socrealizm w literaturze, sztuce, muzyce i architekturze

Oliwia Sobolewska 8a

Nazwę realizm socjalistyczny (socrealizm) użyto po raz pierwszy w 1932 roku w prasie radzieckiej. Odnosiła się ona do wypracowanej w drugiej połowie lat 20, również w ZSRR, metody twórczej, polegającej na pełnym podporządkowaniu działalności artystycznej celom ideologii komunistycznej. W 1934 roku na I Zjeździe Związku Pisarzy Radzieckich metoda ta podniesiona została w referacie Maksyma Gorkiego do rangi obowiązującej wytycznej radzieckiej polityki kulturalnej. Jej zwolennicy byli zdecydowanymi krytykami sztuki abstrakcyjnej, której zarzucali hermetyczność, przewagę formy nad treścią (formalizm) oraz oderwanie od realiów społecznych, sami zaś głosili postulat „sztuki zrozumiałej i zaangażowanej”, interpretującej w sposób przystępny, zgodnie z zasadami analizy klasowej, autentyczne problemy „mas pracujących”.

Początki socrealizmu

Kierunek silnie głoszony przez działaczy Polskiej Partii Robotniczej oraz przez niektóre środowiska twórcze, zdominował życie kulturalne w kraju w pierwszej połowie lat 50. Przygotowania organizacyjne do „socrealistycznego” etapu w polityce kulturalnej podjęto wkrótce po „wygranych” przez Blok Demokratyczny. W utworzono Komisję Kulturalno-Oświatową, póżniej powstał Wydział Oświaty i Kultury Komitetu Centralnego PPR, oraz Komitet Ministrów ds. Kultury przy Prezydium Rady Ministrów. Głównym zadaniem tych instytucji było przejęcie pełnej kontroli nad polskim życiem kulturalnym i walka z pozostałościami „sztuki burżuazyjnej”. Już 11 października 1947 roku podjęło decyzję w sprawie ograniczenia dostępu kultury amerykańskiej do szkół, prasy, literatury itp. pierwszym oficjalnym sygnałem nadchodzących zmian było wygłoszone z okazji otwarcia wrocławskiej rozgłośni radiowej przemówienie Bolesława Bieruta o upowszechnieniu kultury, w którym wezwał twórców do nawiązania ścisłych więzi ze społeczeństwem, a także zaproponował wprowadzenie do polityki kulturalnej elementów planowania.

Socrealizm w satyrze, literaturze, muzyce, filmie

Na pierwszy ogień poszli specjaliści od humoru. Na Ogólnopolskim Kongresie Satyryków (8 listopada 1948 roku) ustępujący prezes Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” Jerzy Borejsza sformułował wzorzec „satyry pozytywnej”, chłoszczącej absurdy polskiej rzeczywistości z pozycji klasowych. Wkrótce nadszedł czas na „poważniejsze” dziedziny kultury: kolejno z założeniami realizmu socjalistycznego zapoznawali się literaci (20–23 stycznia 1949 roku, IV Zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich w Szczecinie), plastycy (12–13 lutego 1949 roku, Zjazd Plastyków w Nieborowie, 27 czerwca 1949 roku Zjazd Związku Polskich Artystów Plastyków w Katowicach), artyści teatralni (18–19 czerwca 1949 roku, I Krajowa Narada Teatralna w Oborach), muzycy i kompozytorzy (5–8 sierpnia 1949 roku, konferencja kompozytorów i krytyków muzycznych w Łagowie Lubuskim) oraz filmowcy (19–22 listopada 1949 roku, Zjazd Filmowców w Wiśle).

W malarstwie i rzeźbie realizm socjalistyczny cechował się ograniczoną tematyką: portrety przywódców, wizerunki pracy i życia ludu, sceny batalistyczne. Podstawową cechą formy była dbałość o realistyczne obrazowanie, jak najbardziej zgodne z potocznym wyobrażeniem świata przez masowego widza. Socrealistyczna sztuka nawiązywała formalnie do klasycyzmu, a tematycznie często do ludowości. Według założeń partii architektura miała wyrażać siłę i potęgę państwa, a nie piękno czy elegancję. Architektura socrealistyczna była przewidziana jako styl państwowy ZSRR. Budynki cechuje monumentalne przeskalowanie, symetria, oraz stosowanie wielu rozmaitych elementów zdobniczych: attyki, kolumnady, pilastry wysokie partery nadają bryle charakter monumentalności. Założenia urbanistyczne, to szerokie trakty i ogromne place mające w założeniu skupiać życie mieszkańców. Architektura socrealizmu miała być socjalistyczna w treści i narodowa w formie. Jednym z przykładów jest warszawski Pałac Kultury i Nauki, który inspirowany był krakowskimi Sukiennicami i chełmińskim ratuszem, natomiast fasadę zdobią rzeźby robotników i chłopów

Koniec socrealizmu

Apogeum socrealizmu przypadło w PRL-u na lata 1950–53, natomiast proces stopniowego odchodzenia od tej metody twórczej został zapoczątkowany już w pierwszych miesiącach 1954 roku, w dużej mierze pod wpływem przemian zachodzących w Związku Radzieckim po śmierci Stalina (koncepcja tzw. nowego kursu), choć już w styczniu 1952 roku w „Życiu Literackim” ukazał się artykuł Ludwika Flaszena Nowy Zoil, czyli o schematyzmie – jedno z pierwszych wystąpień przeciwko tandetnym uproszczeniom, dominującym wówczas w polskiej literaturze. Dużą rolę w demontażu socrealizmu odegrali, paradoksalnie, niektórzy niedawni jego gorliwi propagatorzy, z ówczesnym ministrem kultury i sztuki („kultury i szutki”, czyli po rosyjsku – żartu, jak wówczas ironizowano) Włodzimierzem Sokorskim na czele. W styczniu 1954 roku zainicjowali oni dyskusję prasową na temat polityki kulturalnej PRL-u, piętnując w swoich wypowiedziach komunistyczną manierę „komenderowania sztuką”, a także krytykując dotychczasowe osiągnięcia „sztuki socjalistycznej” za „schematyzm”, „ilustratorstwo rzeczywistości” oraz prymitywizm formy.

Od jesieni 1953 roku zaczęły pojawiać się pierwsze publikacje zrywające z dotychczasowym kanonem sztuki zaangażowanej. Należały do nich m.in. ogłoszony 29 listopada 1953 roku w tygodniku „Nowa Kultura” „skandalizujący” Pamiętnik uczennicy, a także „kosmopolityczne” artykuły zamieszczane w ukazującym się od stycznia 1954 roku tygodniku „Dookoła świata”. Do przełomu w dziedzinie kultury i radykalnego zerwania twórców z metodą realizmu socjalistycznego doszło jednak dopiero w 1955 roku, a symbolicznego znaczenia nabrały: awangardowa Ogólnopolska Wystawa Młodej Plastyki Przeciw wojnie, przeciw faszyzmowi w warszawskim Arsenale (21 lipca–15 września 1955) oraz opublikowany 21 sierpnia 1955 roku w „Nowej Kulturze” rozrachunkowy Poemat dla dorosłych Adama Ważyka

1932

Powstanie socrealizmu w sztuce radzieckiej

1934

Wprowadzenie socrealizmu do wszystkich dziedzin kulturowych

1952

Pierwsze publikacje odchodzące od socrealizmu

1954

Koniec realizmu socjalistycznego