Prawo rzymskie

Prawo Rzymskie

Ius Romanum

Autorzy: Damian Szczerbicki, Gabriela Rola

Klasa II DL

Spis treści

Wstęp

Historia prawa w Rzymie

Obywatelstwo rzymskie

Prawo XII Tablic

Sądy rzymskie

Przebieg sprawy sądowej

Prawo małżeńskie

Damnatio memoriae

Źródła prawa rzymskiego

Test

Wstęp

Prawo rzymskie miało istotny wpływ na rozwój prawodawstwa europejskiego i światowego. Jest to jeden z najważnieszych sukcesów cywilizacji starożytnych Rzymian. Jednakże samo skodyfikowanie prawa rzymskiego nastąpiło stosunkowo późno. Na przełomie II i III wieku naszej ery juryści rzymscy dopiero rozpoczęli spis komentarzy, które stały się jednym z najcenniejszych dziedzictw kultury średniowiecznej Europy.

Info

Historia prawaw Rzymie

1. okres prawa archaicznego (753 r. p.n.e. - poł. III w. p.n.e.)

• Żródłem prawa w tamtym okresie było prawo zwyczajowe, nazywane mos maiorum lub consuetudo. Na ten okres przypadają podstawy rzymskiej myśli prawniczej, czyli prawo XII tablic.

2. okres rozwoju i prawa klasycznego (poł. III w. p.n.e. - 235 r. n.e.)

• Dzieli się on na dwa podokresy: prawa przedklasycznego i prawa klasycnzgeo. Używając pojęcia "prawo rzyskie" często mamy na myśli prawo właśnie tego czasu.

3. okres schyłkowy, poklasyczny (235 r. n.e. - 565 r. n.e.)

• Również dzieli się na dwa podokresy: okres poklasyczny oraz okres justyniański.

Obywatelstwo rzymskie-jak zdobyć?

Obywatelstwo Rzymu (cives Romani) można było nabyć w następujący sposób:

• poprzez urodzenie się z rodziców, obywateli rzymskich;

• w skutek osiedlenia się w Rzymie (ius migrandi) – dotyczyło Latynów;

• w skutek wyzwolenia formalnego (tj. według ius civile);

• w skutek nadania obywatelstwa. Organami uprawnionymi do tego były comitia ludowe oraz w późniejszym czasie cesarz. Z tego sposobu skorzystał w 212 roku n.e. cesarz Karakalla wydając ustawę Constitutio Antoniana uznającą za obywateli rzymskich peregrini dedici - mieszkańców Rzymu;

• w skutek zakupu obywatelstwa;

• z posiadaniem ius civitatis. *

Info

Obywatelstwo rzymskie-utrata

Jeśli zaś chodzi o sposoby utraty obywatelstwa, to następowało ono: na skutek utraty stanu wolnego (np. sprzedanie w niewolę), w skutek uzyskania obywatelstwa obcego państwa oraz poprzez orzeczenie kary banicji – aquae et ignis interdictio, także przez wyrok senatu – crimina. Poza obywatelami rzymskimi osobami posiadającymi pewne, acz znacznie, w stosunku do obywateli, ograniczone prawa byli Latynowie (Latini) oraz cudzoziemcy (peregrini).

Prawo XII tablic

Prawo dwunastu tablic (Lex Duodecim Tabularum) było pierwszą kodyfikacją prawa rzymskiego dokonaną w latach 451-449 p.n.e. Było to niewątpliwie największe zwycięstwo plebejuszy nad arystokracją.

Prawo XII tablickrótka historia

Stworzenia pisanego prawa podjęła się specjalna komisja złożona z 10 patrycjuszy (Decemviri legibus scribundis – stąd zwanych decemwirami) w 451 roku p.n.e. Kodyfikacja trwała od 451 do 449 roku p.n.e. Opieszałość komisji spowodowała tzw. II secesję plebejuszy. Z obawy o wybuch wojny domowej patrycjusze zgodzili się powołać drugą komisję, do której dopuszczono dwóch plebejuszy. Komisje wybrały się do Grecji, celem zaczerpnięcia z obowiązujących w miastach greckich praw elementów do tworzonej właśnie ustawy i w 449 roku p.n.e. spisane prawo zostało uroczyście proklamowane przez konsulów. Dokument ten, zawierał spisane prawa zwyczajowe, które w znacznym stopniu ograniczyły siłę i działania patrycjuszy. Prawa te opublikowano na dwunastu spiżowych tablicach (leges duodecim tabularum) i wywieszono na widok publiczny na Forum Romanum, aby mógł być znany wszystkim obywatelom.

Początków utworzenia Prawa XII Tablic należy się dopatrywać we wczesnej republice. Rzym charakteryzował się niesprawiedliwością społeczną. Bogaci, którzy reprezentowani byli przez Senat mogli się nie obawiać, że utracą swoje uprawnienia. Sytuacja ta była o tyle niewygodna dla plebsu, że nie posiadał on żadnej reprezentacji na forum ustawodawczym. Jednym z postulatów plebejuszy było spisanie prawa zwyczajowego. Jego znajomość i interpretacja zarezerwowane były dla pontyfików wywodzących się z patrycjuszy, co umacniało ich władzę. Zwycięstwo plebejuszy nad patrycjuszami, umożliwiło im powołanie tzw. trybuna ludowego (tribunus plebis). Urzędnicy ci mieli reprezentować społeczność plebejską przed państwem patrycjuszowskim. Zmiany w państwie były kontynuowane. Powodzenie w walce z arystokracją zachęciło lud do wysunięcia dalszych żądań. W efekcie doprowadzono do spisania prawa, w tym prawa karnego, które było szczególnie niewygodne dla plebsu.

Prawo XII tablic treść

Tablice I, II, III – prawo procesowe (np. Si in ius vocat est ito = jeśli zostałeś wezwany na sąd, to się staw; uprzywilejowanie obywateli zamożnych – ręczycielem posiadacza mógł być tylko inny posiadacz; instytucja nexum – surowa odpowiedzialność osobista dłużnika).Tablice IV i część V – organizacja wewnętrzna rodziny rzymskiej (np. ojciec nie może sprzedać syna więcej niż 3 razy).Część tablicy V – spadkobranie (np. zasady dziedziczenia testamentowego).Tablica VI – stosunki gospodarcze między rodzinami rzymskimi (np. obowiązek wykonywania oświadczeń złożonych uroczyście podczas aktu mancypacji).

Tablica VII – prawa sąsiedzkie (np. zakaz zmiany biegu wody deszczowej na niekorzyść sąsiada).Tablica VIII – przestępstwa naruszające prawa obywatela rzymskiego (np. prawo talionu w razie trwałego okaleczenia z możliwością wykupienia się w razie zawarcia ugody, kara 300 asów za lżejsze okaleczenie wolnego i 150 za niewolnika płatnych do rąk jego właściciela, kara 25 asów za obrazę wolnego obywatela).Tablice IX i X – prawa sakralne i publiczne (np. zakaz pochówku i spalania zwłok na terenie Rzymu, ograniczenie wystawności pogrzebów).Tablice XI i XII – różne przepisy (m. in. zakaz małżeństw patrycjuszy z plebejuszami).

Prawo XII tablic podsumowanie

Po dziś dzień służy on za wzór do tworzenia konstytucji w demokratycznych państwach. Jeśli Greków postrzegano jako niedościgłych twórców kultury, to mieszkańców znad Tybru podziwiano za ich dokonania w zakresie stanowienia i rozwoju prawa. Oryginalne tablice dość szybko zaginęły, a do dzisiejszych czasów nie przetrwała również pierwotna treść prawa znamy je jedynie z rekonstrukcji na podstawie rzymskiej literatury prawniczej i gramatycznej. Znaczenie „prawa XII tablic” nie ograniczało się do politycznego zwycięstwa plebejuszy. Wprowadziło procedurę sądową (proces legisakcyjny) -„Jeśli wzywają do sądu, niech idzie”.

Sądy rzymskie

Wraz z rozwojem ustroju wykształciło się finalnie osiem sądów zajmujących się różnymi dziedzinami życia:

• sąd do spraw o przyjmowanie łapówek przez urzędników (quaestio perpetua de repetundis)
• sąd do spraw o świętokradztwo i sprzeniewierzenia majątku społecznego (quaestio perpetua de peculatu)
• sąd do spraw o morderstwo (quaestio perpetua de sicariis et veneficiis)
• sąd do spraw o przekupstwo w czasie wyborów (quaestio perpetua de ambitu)
• sąd do spraw o obrazę majestatu (quaestio perpetua de maiestate)
• sąd do spraw o fałszerstwo (quaestio perpetua de falso)
• sąd do spraw o ciężkie przestępstwa publiczne(quaestio perpetua de vi)
• sąd do spraw o obrazę wiary i moralności publicznej (quaestio perpetua de incestu)

Początkowo wszelkie funkcje sędziowskie przysługiwały tylko i wyłącznie konsulowi. Wraz jednak z rozwojem republiki i poszerzaniem magistratury, funkcje te przeszły w ręce pretora.Wszelkie sprawy związane z wydawaniem wyroków także były wielokrotnie zmieniane. Początkowo przywilej ten leżał w gestii Zgromadzenia Ludowego, by od 149 roku p.n.e. przenieść na nowo utworzone sądy kryminalne. Sędziami mogli zostać obywatele wpisani przez pretora miejskiego na listę sędziów przysięgłych. Początkowo mogli nimi być jedynie członkowie stanu senatorskiego, ale z czasem sytuacja uległa normalizacji i zaszczytu tego dostąpić mogli także ekwici. Po roku 70 p.n.e. do pełnienia tej zaszczytnej funkcji, zostali dopuszczeni także plebejusze, kierujący poszczególnymi dzielnicami (tribuni aerarii).

Przebieg sprawy sądowej

Wszystkich oskarżonych o popełnienie przestępstwa sądzono w miejskiej bazylice. Na każdym procesie występował sędzia główny i grupa obywateli nazywanych ławą. Wspólnie decydowali oni o winie lub niewinności oskarżonego. Na ważnych procesach o zasiadanie w ławie proszono nawet 75 obywateli. Jeśli winny mógł sobie na to pozwolić, zatrudniał adwokata. Adwokaci często wygłaszali dramatyczne i pełne emocji przemowy w obronie swoich klientów. Czasem oskarżeni smarowali sobie włosy popiołem i wkładali podarte ubrania, żeby wzbudzić litość ławy przysięgłych.

Jeśli ktoś został uznany za winnego, sędzia decydował o wymiarze kary. Bogatych Rzymian, którzy nie płacili długów lub podatków, często karano olbrzymimi grzywnami. Jeśli nie mogli ich zapłacić, tracili swoją własność albo obywatelstwo. Innych bogatych przestępców wysyłano w odległe części cesarstwa i zabraniano im powrotu do domu. Wiele biedaków sprzedawano w niewolę, zmuszano do pracy w podziemiach kopalniach albo wysyłano na arenę do walk gladiatorskich. Bywały i okrutniejsze kary – wielu przestępców ścinano, rzucano na pożarcie dzikim zwierzętom lub krzyżowano.

Źródła prawa rzymskiego

Prawo rzymskie powstawało w różnych okolicznościach i z mocy różnych organów.Na zgromadzeniach ludowych (comitia) prawo uchwalono w drodze ustaw. W okresie monarchii ta funkcja przysługiwała królom. Były to tzw. ustawy królewskie (leges regiae)

Uchwały zgromadzeń ludowych, zwane leges, obowiązywały wszystkich obywateli rzymskich. Aby ustawę uchwalić, wydawany był wniosek (rogatio), który należało postawić na 24 dni przed głosowaniem. Projekt ustawy wnosił magistratus, którym mógł być konsul, pretor lub dyktator. W tym czasie, magistratura mogła zwoływać zebrania nocne (contiones), na których zachęcano do przyjęcia (suasiones) wniosku lub też zalecano go odrzucić (dissuasiones). Głosowanie odbywało się na wyznaczonych zgromadzeniach, po zasięgnięciu auspicjów i odczytaniu wniosku. W początkowym okresie działalności, głosowano ustnie i jawnie, ale z czasem zaczęto oddawać głosy za pomocą dwóch tabliczek i tajnie. Jedną z nich, oznaczano literami UR (uti rogas), drugą, literą A (antiquo). Każdy obywatel głosując według kurii, centurii lub tribus, wypowiadał się za wnioskiem, wrzucając tabliczkę oznaczoną literami UR lub przeciwko literą A. Tak przyjęte ustawy nazywane były leges rogatae lub lex lata, aby po ogłoszeniu (renuntiatio) stać się źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Wymogi proceduralne wymagały jeszcze zatwierdzenia przez Senat (auctoritas patrum), co zostało zmienione w 339 roku p.n.e., kiedy to senat udzielał aprobaty z góry (ante initium suffragium)

Źródła prawa rzymskiego-ustawy

Ustawa składła się z 3 częsci:

Najważniejsza była jednak, tak jak i obecnie ostatnia część ustawy. I właśnie ze względu na nią ustawa mogła:

• lex perfecta – nakładać sankcję nieważności na czynność wykonaną wbrew jej postanowieniom
• lex minus quam perfecta – czynność dokonaną wbrew jej postanowieniom uznawać za ważną, ale za jej sporządzenie groziła sankcja karna
• lex imperfecta – pozbawiać jakiejkolwiek sankcji

Prawo małżeńskie

Małżeństwo w starożytnym Rzymie było luźnym związkiem. Do rozwodu (divortium) wystarczyło oświadczenie (repudium) jednej ze stron; męża lub żony. Gdy małżonkowie zdradzali się nawzajem nie było podstaw do skargi. Za niewierność podlegało się karze.

Cesarz Oktawian August ustanowił: karę śmierci za cudzołóstwo z zamężną kobietą (adulaterium) za zwykły nierząd (stuprum) obywateli dobrze usytuowanych (honestiores) karano konfiskatą połowy majątku; ci którzy nic nie posiadali (humiliores) otrzymywali chłostę. I byli wypędzani z miasta. Jednak odstępowano od tego kiedy wykroczenie popełniali kawalerowie, o ile kobieta przyłapana na nierządzie nie pochodziła z domu panującego.

Info

Damnatio memoriae („potępienie pamięci”) była to kara w starożytnym Rzymie nakładana za przestępstwa przeciwko godności ludu rzymskiego (crimen maiestatis). Polegała na wymazaniu skazanego z pamięci potomnych, zakazie noszenia jego nazwiska przez potomków i na zniszczeniu jego wszelkich wizerunków.

W okresie cesarstwa potępienie pamięci stosowane było wobec senatorów i zwłaszcza znienawidzonych cesarzy, których prawa lub rządy spotkały się z niechęcią ludu. Po uchwaleniu przez senat damnatio memoriae posągi potępionego cesarza były niszczone, jego imię skuwane ze wszystkich inskrypcji, podobizny na malowidłach zamazywane. Przestawały obowiązywać, ze skutkiem wstecz, wszystkie jego decyzje, zarówno dotyczące spraw indywidualnych jak i wydane przez skazanego prawa. Rzymianie, zdając sobie sprawę z ogromnego zamieszania, które wprowadziłoby rzeczywiste wykonanie ostatniego nakazu, wykazując tu również swój zmysł praktyczny poprzestawali na wymazaniu imienia skazańca z dokumentów i nazw aktów prawnych.

Damnatio memoriae

Pierwszą osobą, która doświadczyła damnatio memoriae był Sejan, który spiskował przeci Tyberiuszowi w 31 roku n.e. Następnym był Gnejusz Kalpurniusz Pizon, który miał się przyczynić do śmierci Germanika. Pizon został oskarżony o bezprawne opuszczenie prowincji i zdradę i postawiony przed sądem. Popełnił samobójstwo i skazany został na zatarcie pamięci o nim. Zachowała się inskrypcja zawierająca treść tego wyroku – Senatus Consultum de Cn. Pisone patre – dekretu wydanego 10 grudnia 20 roku n.e. Wyrok postanawiał, że:

Damnatio memoriae

• żadnej kobiecie nie wolno było opłakiwać śmierci Pizona, jak nakazywała tradycja.
• nakazano zniszczenie prywatnych i publicznych wizerunków Pizona
• krewni Pizona nie mogli pokazywać jego imagines, czyli woskowych masek, tradycyjnie noszonych w czasie pogrzebów i przechowywanych w atriach.
• imię Pizona zostało usunięte z bazy pomnika Germanika
• skonfiskowano własność Pizona.

Test

Jest to test ze zrozumienia treści zawartych w tej prezentacji. Aby go wykonać, należy skorzystać z poniższego linku:

https://docs.google.com/forms/d/1gCnlTF4kFa9OdBsVXTlsWSw4ZmWm-2dEvzeJxbg31JE/edit?chromeless=1

Dziękujemy za uwagę