pozytywizm

Pozytywizm

Periodyzacja i podstawowe informacje

Pozytywizm jest nurtem w filozofii i literaturze, który został zainicjowany przez francuskiego filozofa Auguste'a Comte'a w drugiej połowie XIX wieku. Termin ten pochodzi od tytułu rozprawy Comte'a – „Kurs filozofii pozytywnej”. W swojej pracy postulował, by nauka zajęła się przedmiotami dającymi się poddać doświadczeniu empirycznemu. Jej ustalenia miały służyć realnemu polepszeniu życia człowieka. Podstawowa teza pozytywizmu głosi, że jedyną pewną wiedzą jest wiedza naukowa. Odrzuca teologię oraz klasyczną metafizykę. Prekursorem pozytywizmu był brytyjski empirysta i sceptyk David Hume. Epoka trwała w Europie do mniej więcej 1880r. W Polsce pozytywizm zaczął się w 1864r. niedługo po klęsce powstania styczniowego. Jego upadek spowodował brak wiary w hasła głoszone przez romantyków. Epoka zakończyła się w okolicach 1890r. i nastał okres Młodej Polski.

Geneza i założenia

Głównymi założeniami epoki były: zaufanie do rozumu, przeświadczenie o dokonującym się postępie, organistyczna wizja społeczeństwa, kult nauki i owocnej pracy. Za najważniejsze zasady filozofii pozytywistycznej uważa się: agnostycyzm (porzucenie metafizyki oraz spekulacji i idealizmu na rzecz tego, co pewne, materialne i możliwe do zbadania, czyli empiryczne), poznanie poprzez doświadczenie, indukcyjny charakter nauki (naczelna rola eksperymentu, na podstawie którego powinno definiować się zjawiska, nie odwrotnie), fakty empiryczne jako przedmiot poznania. Filozofia pozytywistów miała być praktyczna w codziennym życiu. Decydujący wpływ na kształt filozofii pozytywistycznej mieli wspomniany August Comte oraz: John Stuart Mill, Herbert Spencer, Hipolit Taine i Ernest Renan.

Utylitaryzm

Pogląd zainicjowany przez angielskiego filozofa Jeremy'ego Benthama, który głosił tezę o równości ludzi oraz sformułował program etyki utylitarystycznej. Jego zdaniem postępowanie było moralne, gdy realizowało zasadę „największego szczęścia największej liczby ludzi”, która stała się hasłem utylitaryzmu. Człowiek powinien być użyteczny, a jego wartość była mierzona jego wkładem w rozwój dobrobytu, kultury czy nauki. Został on spopularyzowany przez Stuarta Milla.

Scjentyzm

Scjentyzm to nurt filozoficzny, ktory powstał już w oświeceniu (za jego twórcę uważa się Davida Hume'a - brytyjskiego filozofa, historyka i pisarza), największe znaczenie zyskał w czasach pozytywizmu. Jego istotą było przekonanie, iż tylko nauki przyrodnicze (oparte na odpowiednich metodach) są w stanie dać rzetelną wiedzę o otaczającym człowieka świecie. Pogląd ten ściśle łączył się z odrzuceniem jakiejkolwiek metafizyki, której w żaden sposób nie dało się potwierdzić naukowymi metodami.

Determinizm

Pogląd, w myśl którego wpływ na człowieka mają trzy czynniki: rasa, która jest ładunkiem cech biologicznych i fizycznych, jakie odziedziczył po przodkach, środowisko, czyli miejsce, w którym żyje oraz moment dziejowy i społeczny, w którym przyszło mu żyć.

Praca u podstaw

Wraz z uwłaszczeniem chłopów w 1863 r. przyszła ich wolność osobista, która ujawniła, że są oni warstwą całkowicie nieprzygotowaną do życia w społeczeństwie. Dlatego głównym założeniem pracy u podstaw była edukacja ludu. Jedynie dzięki nauce i pracy możliwe było przełamanie istniejących barier pomiędzy klasami społecznymi. „U nas, pomimo, że wrodzona łagodność narodu nie posługiwała się nigdy wyrafinowanym tyraństwem (…), postępowanie jednak obywateli z włościanami nie miało nic wspólnego z ojcostwem i opieką. Zawsze pojedynczymi wyrazami tych proporcji był przesąd, szlachecka buta, pogarda, niedbalstwo, a często ekonomskie baty. I dlatego, jeżeli wykładnik dzisiejszych stosunków nie ma być ujemny, powyższe czynniki zmienione być winne na: szkółki, biblioteczki, moralne wpływy, opiekę i tym podobne dźwignie ludowej oświaty i dobrobytu”, Aleksander Świętochowski; ,,Praca u podstaw" 1873r.

Praca organiczna

Postulat pracy organicznej jest powiązany z pracą u podstaw. Główne założenie tego hasła opierało się na teorii pojmowania całego społeczeństwa jako jednego wielkiego organizmu, którego wszystkie części musiały ze sobą współgrać w harmonijny i uporządkowany sposób. Pozytywiści bardzo koncentrowali się na gospodarce oraz najnowszych rozwiązaniach ekonomicznych we wszystkich jej sektorach. „Przegląd Tygodniowy” z 1874 roku: „Dla naszego przemysłu, jeśli ma żyć pełnymi siłami, zdrowo, rozwijać się szczęśliwie, nie ma innej też rady nad oparcie swych fundamentów nie, jak dotąd, na obcych pierwiastkach, na naśladowaniu cudzego, na pożyczce z zewnątrz, ale na pierwiastkach swojskich”.

Emancypacja kobiet

Kwestia emancypacji kobiet pojawiła się w I połowie XIX wieku i związana była z potrzebą uczynienia z kobiety pełnoprawnego członka społeczeństwa. Miała na celu nadanie jej statusu prawnego oraz zapewnienie jej dobrej edukacji otwierającej drogę do zdobycia pracy zarobkowej. Upadek powstania styczniowego spowodował, że wiele ówczesnych rodzin straciło jedyne źródło utrzymania, ponieważ mężczyźni albo polegli w walce, albo zostali zesłani na Sybir. W tej sytuacji kobieta musiała stać się głową rodziny oraz zacząć zarabiać. Niestety okazało się, że nie jest to takie proste. Większość zawodów wykonywana była wtedy tylko przez mężczyzn. Patriarchat panował od niepamiętnych czasów, a dominująca rola mężczyzn w społeczeństwie była czymś naturalnym. Kobiety aż do lat 90-tych nie mogły głosować, nie miały prawa do studiowania na uniwersytetach. Uważano, że nauka jest im niepotrzebna i najlepiej sprawdzają się w roli matki i gospodyni domowej. Kobieta mogła być nauczycielką (i to nie wszystkich przedmiotów: wyłącznie języków obcych, gry na instrumentach, historii lub geografii) lub pracować w rzemiośle czy przemyśle.

Asymilacja Żydów

Pozytywiści popierali asymilację Żydów oraz sprzeciwiali się antysemityzmowi. Orzeszkowa postulowała, aby społeczeństwo odrzuciło stereotypy na temat ludności żydowskiej, które opierały się na fałszywych przeświadczeniach. Apelowała o zaprzestanie prześladowania Żydów i upatrywania w nich przyczyn wszelkich niepowodzeń polskiego społeczeństwa. Prus uważał Żydów za jedną z ważnych części „organizmu państwa”, bez której groziła mu choroba. W ,,Lalce" miejsce Żydów w Polsce jest wyraźnie nakreślone. Nowela Marii Konopnickiej ,,Mendel Gdański" powstała w 1890 roku jako manifest wobec nasilającej się fali antysemityzmu.

Realizm

Realizm w sztuce to sposób tworzenia w malarstwie oraz w literaturze. Został zapoczątkowany we Francji w XIX wieku, za początek uznaje się rok 1850. Realistyczne obrazy obejmują głównie sceny rodzajowe z życia prostych ludzi, namalowane przy pomocy uproszczonych środków wyrazu, o spokojnej palecie i kompozycji. Jest to metoda fotograficzna, wiernie odzwierciedla życie codzienne człowieka w jego środowisku, niczego nie odkształca i nie pomija szczegółów. Realizm miał na celu skończyć z idealizowaniem scen oraz z inspirowaniem się wyobraźnią, co występowało w romantyzmie, a zamiast tego wprowadził odzwierciedlenie prawdy o życiu w swoich dziełach, odkrycie praw rządzących rzeczywistością i zaprezentowanie świata z perspektywy przeciętnego odbiorcy. Prekursorami w realizmie byli Stendhal, Honoré de Balzac i Gustave Flaubert.

Naturalizm

Naturalizm, tak jak realizm, występował w literaturze i malarstwie. Zmierzał do odwzorowania i naśladowania natury. Twórczość związana z naturalizmem ukazywała ciemne strony ludzkiego życia, cierpienie człowieka, czy skrajne momenty jego egzystencji. Naturaliści postrzegali świat w pesymistyczny sposób, nie upiększali go i ukazywali jego brzydotę. Uważali też, że istota ludzka podlega prawom natury. Jego przedstawicielami byli Emile Zola i Jean Francois Raffaelli.

Powieść tendencyjna

Powieść tendencyjna była charakterystycznym pojęciem w pozytywizmie. Miała ukazywać określoną tezę autora, która poruszała społeczną i obyczajową problematykę. Tendencja, czyli inaczej teza główna, stanowiła zasadę poznawczą i wychowawczą. Powieść tendencyjna była efektem wstępnego etapu epoki pozytywizmu. Służyła ona jako narzędzie, dzięki któremu można było poznać, jak dalece społeczeństwu jest potrzebne rozkrzewienie pracy u podstaw, idei organicyzmu, emancypacji kobiet lub asymilacji Żydów. Literatura ta była używana jako narracja lub do ukazania świata przedstawionego. Narrator zwracał się bezpośrednio do czytelnika, komentował czyny postaci lub przeprowadzał diagnozę zewnętrznej rzeczywistości. Dzięki tej powieści do literatury wprowadzono nowe postacie, które były inteligentne i uczone.

Przedstawiciele pozytywizmu w Polsce

Julian Ochorowicz Eliza Orzeszkowa Bolesław Prus Henryk Sienkiewicz

Adam Asnyk Adolf Dygasiński Wiktor Gomulicki Maria Konopnicka

Przedstawiciele pozytywizmu na świecie

Fiodor Dostojewski Lew Tołstoj Charles Dickens Gustave Flaubert Stendhal Honoré de Balzac

Dziękujemy za uwagę!

Anna Fijołek, Natasza Kosmowska IIH