Słowotwórstwo

Słowotwórstwo

III. Kształcenie językowe:1.Gramatyka języka polskiego. Uczeń:

• rozpoznaje wyraz podstawowy i wyraz pochodny;
• rozumie pojęcie podstawy słowotwórczej;
• w wyrazie pochodnym wskazuje temat słowotwórczy i formant;
• wskazuje funkcje formantów w nadawaniu znaczenia wyrazom pochodnym;
• rozumie realne i słowotwórcze znaczenie wyrazu;
• rozpoznaje rodzinę wyrazów;
• łączy wyrazy pokrewne;
• wskazuje rdzeń.

2. Zróżnicowanie języka. Uczeń:

• zna sposoby wzbogacania słownictwa.

SKĄD BIORĄ SIĘ NOWE WYRAZY?

W każdej rozwijającej się dziedzinie życia tworzą się nowe wyrazy. Jeszcze kilkanaście lat temu słowo komórkowy kojarzyło się tylko z biologią, a na urządzenie do słuchania płyt (jeszcze wtedy analogowych) mówiło się adapter, gramofon, ale na pewno nie odtwarzacz. Trzydzieści lat temu nie istniał w Polsce zawód ochroniarza. Nielicznych panów, którzy pilnowali czegoś, nazywano stróżami, strażnikami lub wartownikami. Słowo ochroniarz powstało i rozpowszechniło się ostatnimi laty, od kiedy cała masa zagrożeń zmusiła Polaków do myślenia o własnym bezpieczeństwie. Trzydzieści lat temu nie było w języku polskim wyrazów kserokopiarka, skaner, łyżworolki, gdyż po prostu nie istniały odpowiadające im rzeczy. A czy wyrazy mogą też umierać? Oczywiście tak. Niewielu już ludzi używa słowa kajet na oznaczenie zeszytu, najmłodsi Polacy nie potrzebują już słów stalówka, obsadka, kałamarz, bo piszą długopisami, a nawet najstarsi mieliby kłopoty z wyjaśnieniem, co to jest roztruchan. Te wyrazy albo dogorywają, albo już umarły. Czasem dlatego, że nie istnieją już nazywane nimi rzeczy, a czasem dlatego, że inny nazywający daną rzecz wyraz okazał się silniejszy i wyparł konkurenta. Język się zmienia. Wyrazy odchodzą w przeszłość, a na ich miejsce zjawiają się nowe. Te nowe przychodzą trzema drogami. *Pierwsza z nich to zapożyczenie gotowego wyrazu z innego języka. W ten sposób trafiło ostatnio do polszczyzny wiele wyrazów z języka angielskiego, np. modem, skaner, walkman. *Kolejna z dróg to nadanie wyrazowi, który już istnieje, nowego znaczenia. Znane z biologii słowo komórka, oznaczające także małe pomieszczenie gospodarcze, od kilkunastu lat jest dodatkowo nazwą telefonu bezprzewodowego. *Trzecią drogą jest utworzenie nowego wyrazu od jakiegoś wyrazu już istniejącego i zrozumiałego dla wszystkich. W ten sposób pojawił się w polszczyźnie odtwarzacz, utworzony od znanego czasownika odtwarzać. Słowotwórstwo zajmuje się właśnie wyjaśnianiem sposobów powstawania nowych wyrazów i ich budową.

WYRAZ PODSTAWOWY

daje początek innym wyrazom

cicho

podstawa

piękny

czworo

stawiać

cichutko

podstawowy

pięknie

czwórka

wystawiać

WYRAZY POCHODNE

Wyrazy pochodne mogą być zarazem podstawowe w stosunku do kolejnych wyrazów. GÓRA Istnieje pewna liczba wyrazów, które nie pochodzą od innych i mogą występować tylko w funkcji wyrazów podstawowych, tj. są na samym początku łańcuszka tworzonych kolejno wyrazów i przed nimi nie ma już nic. Takie wyrazy nazywamy niepodzielnymi słowotwórczo lub rdzennymi. Należą do nich na przykład wyrazy: góra, dom, koń, rok.

GÓRAL

GÓRALKA

JAK TWORZY SIĘ WYRAZY POCHODNE ?

Wyrazy pochodne tworzymy od wyrazów podstawowych za pomocą formantów słowotwórczych. Ta część wyrazu podstawowego, która służy do utworzenia wyrazu pochodnego nazywa się podstawą słowotwórczą. Uzyskuje się ją poprzez odcięcie końcówki fleksyjnej od wyrazu podstawowego. słuch(ać) - słuch + acz mądr(y) - mądr + ość Jeśli wyraz podstawowy nie ma końcówki fleksyjnej, cały jest podstawą słowotwórczą : dom - dom +owy

Część wspólna wyrazu podstawowego i wyrazu pochodnego to temat słowotwórczy.

OBOCZNOŚCI

Podczas tworzenia wyrazów w obrębie tematu słowotwórczego może dojść do: *wymiany głosek: - samogłoski w inną samogłoskę:

krowa

krówka, o:ó

-spółgłoski w inną spółgłoskę lub spółgłoskę zmiękczoną:

marzec

marcowy , rz:r

e ruchome

* zaniku bądź pojawienia się głosek:

pies

psina pi:p , s: s', zanik e > ps' + ina

kuchenny e pojawia się, ni:n > kuchen +ny

kuchni(a)

FORMANTY

przestawiać

prze + stawiać

* przed podstawą słowotwórczą

odtwarz(ać) + acz

odtwarzacz

* po podstawie słowotwórczej

* między podstawami słowotwórczymi

gwiazd(a) + o +zbiór

gwiazdozbiór

przysiad

* formant zerowy

przysiad(ać)

bieg(ać)

bieg

prze+biegać

bieg+acz

bieg +o+ sfera

FUNKCJE FORMANTÓW

PRZYKŁADY

FUNKCJA

FORMANT

nazwy czynności

malowanie, milczenie, mycie, bieg

-anie, -enie, -cie, 0

nazwy wykonawców czynności

-arz, -acz,-nik, -iciel, -yciel

lekarz, spawacz, hutnik, nauczyciel, stroiciel

nazwy narzędzi i urządzeń

-nik, -acz, -arka, -ak

dozownik, zszywacz,kopiarka, zmywak

nazwy cech

-ość, -stwo, -ota, 0

starość, lenistwo, głupota, błękit

nazwy nosicieli cech

mędrzec, śmiałek, siłacz, nerwus, prostak, mocarz, karierowicz

-ec, -ek, -acz, -us, -ak, -arz, -icz

nazwy miejsc

-ownia, -isko, -alnia, -arnia

siłownia, lodowisko, pralnia, suszarnia

nazwy mieszkańców

koninianin, Europejczyk, Afgańczyk, Polak, Góral, Pers

-anin, -czyk, -ańczyk, -ak, -al, 0

-ka, -owa, -yni, -ica

nazwy żeńskie

malarka, krawcowa, zdobywczyni, słonica

-ek, -ik, -yk, -ka

nazwy zdrobniałe

piesek, batonik, kocyk, małpka

nazwy zgrubiałe

-isko, -ysko

kocisko, ptaszysko

rdzeń i rodzina wyrazów wyrazy pokrewne

*Rdzeń to najmniejsza, niepodzielna czastka wyrazu posiadająca samodzielne znaczenie, np. rdzeniem wyrazów góral, pagórek,górski, podgórze jest cząstka - gór. Rdzeniem może być też cały wyraz niepodzielny słowotwórczo, np. mur, dom, kot.

*Rodzina wyrazów to grupa wyrazów zawierająca ten sam rdzeń, np.: dzień, dziennik, codziennie, dziennikarz, dziennikarstwo, dzienny.

*Wszystkie słowa wchodzące w skład danej rodziny wyrazów ( mające wspólny rdzeń) to wyrazy pokrewne.

wyrazy złożone

*Wyraz złożony to wyraz pochodny utworzony od dwóch lub więcej wyrazów podstawowych, np. dobranoc.

*Wyrazy złożone można tworzyć na trzy różne sposoby.

1. Połączenie dwóch wyrazów za pomocą wrostków: -o-, -i-, -y-: gazociąg, listonosz, pracodawca, życiodajny, zielonooki, dusigrosz, męczydusza, cudzysłów.

2. Bezpośrednie połączenie dwóch wyrazów lub wyrazu i cząstki, która nie występuje jako samodzielne słowo: wiarygodny, Wielkanoc, ekosystem, wszechmocny, arcymistrz, multimedialny, minispódniczka, kontratak.

3. Połączenie dwóch lub więcej wyrazów pisanych oddzielnie, ale tworzących jedną nazwę: czarna jagoda, Sąd Ostateczny, Stary Konin, Ameryka Południowa, pasta do zębów.

Z podanego wierszyka wypisz wszystkie wyrazy pokrewne do wyrazu koło. Następnie wyrazy pokrewne zapisz parami: wyraz podstawowy - wyraz pochodny.

A ta mała jaskółeczka kręci koła i kółeczka. Zakołuje tu i tam i już muchę w dzióbku ma. W górę szybko poszybuje, potem kółka znów rysuje. Tak kołuje, wykołuje i dzień cały przekołuje aż kolista za nią smuga- najpierw jedna, potem druga kołowata ginie w chmurach.

koł(o) - kół+ko, o:ó koł(o) - kol+isty, ł:l koł(o) - koł +uje ( kołować) kołuje-za+kołuje kołuje-wy+kołuje kołuje-prze+kołuje kołow(ać)- kołow+aty kółk(o) - kółecz+ko, e-pojawia się, k:cz

a) Wpisz podane wyrazy w odpowiednie miejsca tabeli, tak aby utworzyły rodzinę wyrazów.

1. rycerski 2. rycerstwo 3. rycerz

wyraz podstawowy

wyraz pochodny

wyraz pochodny

b) Przekształć podane zdanie złożone na zdanie pojedyncze, a podkreślony wyraz zastąp odpowiednią formą z utworzonej rodziny wyrazów. Zachowaj sens zdania. Kto chce należeć do rycerzy, musi rozpocząć nowe życie. ....................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................

W jednym worku znalazły się wyrazy podzielne i niepodzielne słowotwórczo. Rozdziel je i umieśc w odpowiednim worku.

rok

czytać

sklep

lek

odczyt

kociak

dom

mroczny

zjeść

książka

głupota

miły

śmieszny

koń

niemądry

radio

dźwig

rękaw

mądrość

wyrazy niepodzielne słowotwórczo

wyrazy podzielne słowotwórczo

*Utwórz rodzinę wyrazów do wyrazu młoda.

* Który z wyrazów został utworzony za pomocą tego samego formantu co wyraz zjeść? A.zejść B.znaleźć C.zszyć

* Od jakiego wyrazu powstał wyraz balon?

* Wyraz księgarz został utworzony za pomocą formantu, który wskazuje nazwę A. nosiciela cechy. B. wykonawcy czynności.

* W którym wyrazie formant pełni tę samą funkcję co w wyrazie kotek ? A. domek B. bratek C. rysunek

Każdy z przyimków: nad, przed, na, za, pod połącz przynajmniej z dwoma rzeczownikami podanymi poniżej. Od powstałych wyrażeń przyimkowych uwtórz wyrazy pochodne.

morze, szkoła, miasto, ramię, ściana, dach, brzeg, garść, dźwięk, góra, gorączka, miara, granica

a)nad b)przed c) na d) za e) pod

Uzupełnij wykres rodziny wyrazów. Wypisz oboczności.

pleciuch, pleciuga pleciony, plecionkarski plotka, plotkować, plotkarz plotkarski, plotkarstwo,spleść, splatanie, spleciony

PLEŚĆ

PLOTECZKA

PLECIONKA

SPLATAĆ

PLOTKARKA