Przyczyny upadku I RP

pierwsza rzeczpospolita

Przyczyny upadku

Spis treści

• Demokracja szklachecka

• Wolna elekcja

• Wiek wojen

• Aspekt gospodarczy

• Aspekt geopolityczny

PRZYCZYNY UPADKU pierwszej rzeczpospolitej

Demokracja szlachecka

początki demokracji szlacheckiej

Po bezpotomnej śmierci Kazimierza Wielkiego państwo Polskie pozostawało bez króla. W takim wypadku zgodnie z umową o przetrwanie, zawartą pomiędzy władcami Polski i Węgier, władzę w Królestwie polskim przejął Ludwik Węgierski. Niestety podobnie jak Kazimierz, Ludwik nie pozostawił po sobie legalnego zastępcy. Pomimo iż było to nielegalne, Ludwik bardzo chciał osadzić na polskim tronie jedną ze swoich córek. Aby zyskać dla swojego pomysłu poparcie szlachty Polskiej, postanowił nadać jej przywilej nazwany później koszyckim.

Ludwik Węgierski

przywilej koszycki

Przywilej koszycki - nadany został 17 września 1374 roku szlachcie polskiej przez króla Ludwika Węgierskiego w Koszycach w zamian za uznanie przez szlachtę praw do korony polskiej jednej z jego córek a także dla innych swoich dzieci w razie jej bezpotomnej śmierci. Dzięki temu przywilejowi, szlachta zyskuje wpływ na wybór następcy tronu. Szlachta uzyskała następujące przywileje:

• Ustanowienie jednego podatku w wysokości 2 groszy od domu lub osady, zmniejszone z 12 groszy z łana.
• Zobowiązanie do nieustanawiania nowych podatków bez zgody rycerstwa (z wyjątkiem stałego podatku).
• Zwolnienie od obowiązku budowy i naprawy zamków (z wyłączeniem sytuacji, gdy odbudowy wymagałyby zagrożone wojną umocnienia pograniczne na Rusi Halickiej lub gdy na budowę nowego zamku wyraziłaby zgodę cała szlachta.
• Urzędy tylko dla Polaków, urzędy grodzkie dla szlachty danej dzielnicy, dodatkowo urzędy te nie mogły być dziedziczne; współwłaścicielami stawała się cała szlachta.
• Zwolnienie szlachty z obowiązku utrzymywania dworu królewskiego w czasie jego podróży po kraju.
• Obowiązek wykupu z niewoli szlachcica i sołtysa stających do wyprawy wojennej.

Przywilej koszycki stanowił również wyraźnie o obowiązku służby przez szlachtę na rzecz Królestwa Polski, co wyrażało w następujących słowach - zapisanych w przywileju „gdyby nastąpił napad nieprzyjaciół na rzeczone [czyli polskie] królestwo, wówczas szlachta królewska winna całą mocą pospieszyć dla odwrócenia gwałtów. Za wyprawy zagraniczne, szlachta miała otrzymywać wynagrodzenie. Pakt koszycki był przywilejem generalnym, czyli rozciągał się na cały kraj i odnosił się tylko do szlachty.

Dalszy rozwój demokracji szlacheckiej na ziemiach Polskich

Prawie 120 lat po nadaniu przywileju koszyckiego, w 1493 roku w Polsce zebrał się pierwszy sejm walny w którym uczestniczyła Izba poselska, reprezentująca szlachtę ze wszystkich ziem Królestwa. Doszło do niego wskutek nadawania przez władców Polskich kolejnych przywilejów dla szlachty co z kolei doprowadziło do sytuacji w której szlachta zaczęła mieć realny wpływ na rządy w kraju. W 1501 roku wstępujący na tron kazimierz Jagiellończyk wydał przywilej mielnicki. Akt mielnicki wydany przez Aleksandra Jagiellończyka ograniczył znacznie władzę królewską na rzecz senatu i praktycznie wprowadził w Polsce republikę oligarchiczno-arystokratyczną z odwoływalnym królem stojącym na czele senatu. Spowodowało to wzmocnienie pozycji magnaterii co nie zadowoliło warstwy szlacheckiej. Dlatego w 1505 roku w Radomiu zebrał się sejm który uchwalił konstytucję Nihil novi.

Sejm walny

Sejm walny był zgromadzeniem, które miało podejmować decyzję w najważniejszych dla państwa sprawach. Składał się on z króla oraz dwóch izb: senatu i izby poselskiej. Senat wykształcił się z dawnej rady królewskiej. W jego skład wchodzili najwyżsi urzędnicy państwowi i najwyższa hierarchia kościelna. Izba poselska był to organ reprezentujący szlachtę z wszystkich ziem Królestwa Polskiego. Izba ta składała się z przedstawicieli szlachty, którzy byli wybierani uprzednio na sejmikach ziemskich. Wybrani posłowie, dostawali szczegółowe wytyczne dodyczące tego, jak mają głosować. Posłowie byli rozliczani z głosowania, po zakończeniu trwającego od 2 do 6 tygodni sejmu walnego.

Konstytucja nihil novi

Nihil novi (łac. „nic nowego”) – potoczna nazwa konstytucji sejmowej z 1505, poważnie ograniczającej kompetencje prawodawcze króla I RP. Konstytucja ta została uchwalona przez sejm radomski. Jej nazwę (Nihil Novi sine communi consensu, łac. „nic nowego bez zgody ogółu”) potocznie tłumaczy się jako „nic o nas bez nas”. Zakazywała ona królowi wydawania ustaw bez uzyskania zgody szlachty, reprezentowanej przez senat i izbę poselską. Król mógł wydawać samodzielne edykty tylko w sprawach miast królewskich, Żydów, lenn, chłopów w królewszczyznach i w sprawach górniczych. Konstytucja Nihil novi unieważniła przywilej mielnicki i w znaczny sposób umacniała pozycję szlacheckiej izby poselskiej. Jej wejście w życie, obok wejścia w życie statutów nieszawskich, często uważa się za początek wprowadzenia demokracji szlacheckiej w Rzeczypospolitej.

PRZYCZYNY UPADKU pierwszej rzeczpospolitej

Wolna elekcja

W 1572 roku zmarł ostatni król Polski z dynastii Jagiellonów - Zygmunt II August. Wydarzenie to zapoczątkowało nowy okres w dziejach monarchii w Polsce - okres wolnej elekcji.

Wolna elekcja

Wolna elekcja - był to wybór monarchy nieprzestrzegający zasad sukcesji dynastycznej, czyli reguły mówiącej o tym że prawo do dziedziczenia ma najstarszy syn władcy. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów na pole elekcyjne w trybie pospolitego ruszenia przybywała szlachta. Głosowała województwami w obecności posłów, którzy zanosili jej głosy do Senatu. Wybór króla ogłaszał marszałek, mianował natomiast prymas Polski. Najważniejszą rolę w ustalaniu ostatecznych wyników wolnej elekcji wiedli Senatorowie. Pierwsza wolna elekcja w Polsce odbyła się w roku 1573 we wsi Kamion pod Warszawą, rok po bezpotomnej śmierci ostatniego z Jagiellonów – Zygmunta II Augusta. Później ustalono stałe miejsce, w którym odbywała się elekcja – była to wieś Wola pod Warszawą. Od tego czasu, każdy nowy władca który chciał zasiąść na tronie Rzeczypospolitej, musiał podpisać dwa ważne dokumenty. Były to artykuły henrykowskie i pacta conventa

Pacta conventa

Artykuły henrykowskie

Była to umowa o charakterze publiczno-prawnym podpisywana podczas sejmu koronacyjnego przez każdego nowo wybranego w drodze wolnej elekcji króla. Umowy te redagowane były w czasie sejmu elekcyjnego przez reprezentantów izby poselskiej i senatu oraz przez reprezentantów kilku kandydatów na tron Rzeczypospolitej z osobna. W paktach konwentach znajdowały się osobiste zobowiązania króla. Ich treść odzwierciedlała program królewski w dziedzinie polityki, gospodarki i kultury.

Były to polsko-litewskie akty prawne, spisane w czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta II Augusta. Art. henrykowskie stanowiły prawa niezmienne, zawierały najważniejsze uregulowania dotyczące sprawowania władzy w państwie. Określały również stosunki pomiędzy sejmem walnym a monarchą. Każdy nowo wybrany władca elekcyjny był zobowiązany do podpisania i przestrzegania tego dokumentu czym w praktyce uzależniał się od szlachty.

Liberum Veto i pierwsze zerwanie sejmu

Liberum veto była zasadą ustrojową Rzeczypospolitej Obojga Narodów, dającą prawo każdemu z posłów biorących udział w obradach Sejmu do zerwania go i unieważnienia podjętych na nim uchwał. Zasada ta powstała z zasady jednomyślności, zgodnie z którą głosowanie było ważne w momencie kiedy wszyscy posłowie jednomyślnie popierali daną zmianę. Ogółem w XVII–XVIII wieku sejm zerwano 73 razy. Powszechnie uważa się że do pierwszego takiego zerwania doszło w 1652 roku za sprawą Władysława Sicińskiego. Po raz pierwszy jednak zerwanie sejmu nastąpiło dopiero w 1669 w Krakowie w czasie obrad sejmu koronacyjnego, którego marszałkiem był Andrzej Krzycki, na tydzień przed ich końcem. Dokonał go poseł wołyński Jan Aleksander Olizar. Od tej pory coraz ciężej było wprowadzać zmiany w RP.

Szlachta Polska

• Magnaterię
• Szlachtę średnią
• Szlachtę zagrodową
• Gołotę

Był to stan społeczny wywodzący się ze stanu rycerskiego, obdarzony przez władców Polski wieloma przywilejami i biorący czynny udział w zarządzaniu państwem. Wyróżniamy cztery główne grupy szlacheckie:

Magnateria

Najwyższa i najzamożniejsza warstwa szlachty w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W jej posiadaniu znajdowały się ogromne majątki ziemskie. Przedstawiciele rodów magnackich sprawowali najbardziej prestiżowe godności i urzędy w państwie co w połączeniu z ich wielkim majątkiem dawało faktyczną władzę w kraju.

szlachta średnia

Składała się z właścicieli dużych i średnich majątków ziemskich, mieszkających w dworkach szlacheckich. Grupa ta mocno angażowała się w życie polityczne kraju jednak ze względu na mniejsze majątki oraz piastowanie mniej znaczących urzędów nie miała na nie tak dużego wpływu jak magnateria.

Szlachta zagrodowa

Najliczniejsza w XVIII wieku grupa szlachty w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Skupiała posiadaczy niewielkich gospodarstw nazywanych zagrodami. Przedstawiciele tej grupy podobnie jak chłopi musieli pracować fizycznie. Żeby podkreślić swoje szlacheckie pochodzenie często umieszczali nad wejściem do domu herby rodowe, a w kościołach zajmowali osobne ławki.

gołota

Była to najbiedniejsza grupa szlachty nie posiadająca własnego majątku. Jej przedstawiciele często służyli w wojsku lub w magnackich majątkach. O przynależności tej grupy do szlachty świadczyła często noszona u boku szabla.

Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie

Formalnie szlachta nie dzieliła się na wymienione wcześniej cztery grupy. W myśl zasady równości szlacheckiej, każdy szlachcic był równy wobec prawa, a względem państwa miał takie same obowiązki i przywileje.

oligarchia magnacka

Zasadę równości szlachty i nadawane przywileje wykorzystywała najzamożniejsza grupa szlachecka - magnateria. Magnaci byli w stanie „kupować głosy” należące do mniej zamożnej szlachty. W ten sposób ustawiali głosowania na sejmachtak aby były one dla nich korzystne. Zdarzało się też że magnaci dla osiągnięcia zysku układali się z przyszłymi zaborcami Rzeczypospolitej. Działania magnatów bardzo często skutkowały zerwaniem sejmu i utrudnianiem w reformowaniu państwa, a także przyjmowaniem niekorzystnych ustaw. Rezultatem takich działań było znaczne osłabienie kraju, ponieważ interes jednostki został postawiony nad interesem ogółu.

• wojny z rosją

PRZYCZYNY UPADKU pierwszej rzeczpospolitej

• wojny ze szwecją

Wiek wojen

• wojny z turcją

• konflikty wewnętrzne

wojny Z Rosją

WOJNA PSKOWSKA 1577 - 1582

WOJNA MOSKIEWSKA 1609 - 1618

WOJNA SMOLEŃSKA 1632 - 1634

POTOP ROSYJSKI 1654 - 1667

Wojna pskowska 1577—1582

w 1575 roku armia Rosyjska dowodzona przez Iwana IV Groźnego, pod pretekstem wyzwalania ludności prawosławnej, wkroczyła na tereny Polskich Inflant. Faktycznym powodem interwencji wojsk Rosyjskich było dążenie Rosjan do uzyskania dostępu do niezamarzający portów nad Bałtykiem, które pozwoliłyby Iwanowi Groźnemu na podjęcie handlu morskiego z Europą zachodnią. Polacy zareagowali z opóźnieniem wywołanym okresem bezkrólewia panujących w państwie polsko-litewskim po śmierci Zygmunta II Augusta, a także konfliktem zbrojnym Gdańskiem. Pod koniec września 1577 roku w Rakiszkach zebrało się pospolite ruszenie litewskie, które wraz z wojskami regularnymi zostało rzucone do Inflant w celu odbicia zamków i miast z rąk nieprzyjaciela. Ostatecznie prowadzona przez wojska polsko-litewskie kampania, mająca na celu wyparcie wojsk Rosyjskich z Inflant odniosła sukces. 15 stycznia 1582 roku podpisano 10 - letni rozejm, na mocy którego Polska odzyskała Inflanty Wieliż i Połock zwróciliśmy natomiast Rosjanom zajęte w czasie wojny Wielkie Łuki.

Batory pod pskowemJan Matejko

Wojna moskiewska 1609—1618

Po burzliwym okresie trwającym w Cesarstwie rosyjskim po śmierci Iwana IV Groźnego, w 1606 roku na tron wstąpił Wasyl IV Szujski. Pamiętając o niedawnych dymitriadach oraz polskich interwencjach w sprawy Rosji i obawiając się kolejnych takich zdarzeń, nowy car postanowił zawrzeć 28 lutego 1609 roku wymierzony Rzeczpospolitą sojusz ze Szwecją. Na jego mocy Szwedzi mieli oddać w ręce Rosjan twierdze w lnflantach, odbite w czasie wojny polsko-szwedzkiej w 1600—1611 roku. W 1609 roku połączone wojska szwedzko - rosyjskie liczące 27 tysięcy żołnierzy, podjęły próbę zniesienia polskiej blokady Moskwy. 23 lipca połączone siły szwedzko - rosyjskie zdołały rozbić wojska polskie pod Twerem. W odpowiedzi, Zygmunt III Waza ruszył na Smoleńsk, którego oblężenie rozpoczęto 1609 roku. Rozpoczęło to regularną wojnę polsko-rosyjską. Trwający 9 lat konflikt zakończył się W 1618 roku. Na mocy rozejmu w Dywilinie Rzeczpospolita uzyskała ziemię Czernichowską, Siewierską i Smoleńską

Kuźma Minin wzywa do powstania w 1611 roku

Wojna smoleńska 1632—1634

Przyczyną wojny smoleńskiej była próba przejęcia kontroli nad bramą smoleńską przez Rosjan. Wojska moskiewskie wkroczyły na ziemie Rzeczypospolitej po śmierci Zygmunta III Wazy i rozpoczęły oblężenie Smoleńska. Po dwóch latach rosyjskiej blokady z odsieczą do Smoleńska Przybyły wojska polsko-litewskie króla Władysława IV i zadały Rosjanom klęskę w bitwie pod Smoleńskiem. Wojna zakończyła się podpisaniem wieczystego pokoju w Polanowie. Na jego mocy do Rzeczypospolitej zostały przyłączone ziemie Czernichowska i Smoleńska.

Kapitulacja Michała Szeina pod Smoleńskiem

Potop rosyjski 1654—1667

Potop rosyjski była to Wojna obronna prowadzona przez Rzeczpospolitą wobec agresji Cesarstwa Rosyjskiego. Konflikt został sprowokowany przez Rosjan którzy pod pretekstem pomocy powstaniu Chmielnickiego oraz obrony ludności prawosławnej, wkroczyli na tereny należące do Rzeczypospolitej. Wojna rozpoczęła się w 1654 roku od inwazji armii rosyjskiej liczącej od 70 do 150 tysięcy żołnierzy. Wojna trwała z przerwami niemal 14 lat, składała się z kilku kampanii w wyniku których udało się wyprzeć Rosjan z większości okupowanych przez nich ziem. Działania wojenne zakończyły się w 1667 roku. Rzeczpospolita w wojnie utraciła Smoleńsk oraz Kijów i Ukrainę Zadnieprzańską.

Józef BrandtTabor kozacki

wojnyZ Szwecją

WOJNA 1600 - 1611

WOJNA 1617 - 1618

WOJNA 1621 - 1626

WOJNA 1626 - 1629

POTOP SZWEDZKI 1655 - 1660

Wojna ze Szwecją 1600–1611

Wojna polsko - szwedzka z lat 1600—1611 była kontynuacją wojny dominium Maris Baltici. Do konfliktu doprowadziły walki króla Rzeczypospolitej Obojga Narodów Zygmunta III Wazy z Karolem Sudermańskim o tron Szwecki a także nierozstrzygnięte spory dotyczące podziału ziem dawnego zakonu kawalerów mieczowych. Wojnę przerwano w kwietniu 1611 roku. Niepowodzenia Szwecji w wojnie z Danią, śmierć Karola IX oraz zaangażowanie Zygmunta III Wazy w wojnę z Rosją (1609 - 1618) skłoniły obie strony konfliktu do przedłużania rozejmu do roku 1616.

Bitwa ze Szwedami pod Kircholmem

Wojna ze Szwecją 1617–1618

W 1617 roku Szwedzi dostrzegli okazję na wznowienie wojny z lat 1600—1611. Zaangażowanie Rzeczypospolitej w wojnę moskiewską i problemy Korony z Tatarami i Turcją na południowym wschodzie, stanowiły dla Szwedów świetną okazję do działań wojennych. Latem 1617 roku Szwedzkie eskadry wylądowały w Zatoce Ryskiej i w krótkim czasie bez większego oporu ze strony Polaków zajęły wybrzeże od Grobina do Parnawy, a w ciągu dwuch miesięcy od rozpoczęcia kampani wszystkie inflandzkie wybrzeża z wyjątkiem Rygi. Mający ratować sytuację hetman polny litweski Krzysztof II Radziwiłł dysponował jednak niewielkimi siłami. Popisał się jednak wyjątkową energią, zdecydowaniem i talentem organizacyjnym, dzięki czemu Litwini bardzo szybko odzyskali wszystkie utracone twierdze oprócz Parnawy, która była zbyt silnie umocniona. Walki zakończone w 1618 roku obnażyły braki systemu obronnego zeczypospolitej, która walcząc z częścią sił szwedzkich doznała porażki (utraciła Parnawe).

Wojna ze Szwecją 1621–1626

Kolejny zbrojny konflikt pomiędzy Rzeczpospolitą Obojga Narodów a Szwecją przypadł na lata 1621—1626. W sierpniu 1621 roku wykorzystując fakt że wojska Rzeczypospolitej gromadziły się na południu w celu odparcia ataku Tureckiego, Szwedzkie wojska wylądowały w okolicach Parnawy w sile 15 350 piechoty, 2 500 jazdy i 60 dział (plus 375 dział na okrętach). Po miesięcznym oblężeniu i odparciu trzech szturmów 25 września wojska Szwedzkie wkroczyły do Rygi. Z początkiem stycznia 1622 roku Szwedzi opanowali Wolmar i inne mniejsze zamki Inflandzkie, jednak z powodów finansowych nie byli w stanie kontynuować działań wojennych. Obie strony zgodziły się 10 sierpnia 1622 roku na niekożystne dla Rzeczypospolitej zawieszenie broni, w 1623 roku przekształcone w rozejm obowiązujący do marca 1625 roku. Gdy wygasł rozejm Gustaw Adolf wylądował 27 czerwca 1625 roku w Inflantach wraz z silną 20-tysięczną armią. Do początku wrzesnia Szwedzi zdobyli Birże, opanowując całą linię Dźwiny odcinając tym samym załogi litewskie w Inflantach od zaopatrzenia. Gustaw Adolf, umocniwszy się w Inflantach, postanowił przenieść wojnę na teren Pomorza i Prus Książęcych. Walki w Inflantach straciły na znaczeniu i ostatecznie Szwecja zawarła z Litwą rozejm obowiązujący do 15 czerwca 1626 roku.

Gustaw Adolf

Zygmunt III Waza

gustaw adolf

zygmunt iii waza

Wojna ze Szwecją 1626–1629

Wojna tocząca się pomiędzy rokiem 1626 a rokiem 1629 jest kolejną kontynuacją wcześniejszych konfliktów zbrojnych. Po sukcesach Szwedzkich w w Inflantach i Kurlandii Gustaw Adolf postanowił uderzyć na Pomorze, by zmusić Zygmunta III do zawarcia pokoju, w którym ten zrzekłby się ostatecznie swoich praw do korony szwedzkiej. Szwedzi wylądowawszy w Piławie skierowali się w stronę Gdańska i w przeciągu 20 dni bez większych problemów zajęli 16 miast, w tym Braniewo, Frombork, Elbląg, Ornę i Malbork. Rzeczpospolita nie była gotowa na tak poważną wojnę. Pomimo uchwalenia przez sejm wysokich podatków, nie starczyło pieniędzy aby opłacić wszystkie wojska. Ponadto sytuacja polityczna kraju dodatkowo opózniła kontratak. Do pierwszych poważnych starć z siłami Korony doszło pod Gniewem. Dlugie i zacięte walki trwały aż do 1629 roku. Ostatecznie po długich rokowaniach 6 września 1629 roku zawarty został w Starym Targu sześcioletni rozejm na mocy którego Szwedzi przejęli miasta: Tolkmicko, Elbląg, Braniewo, Piława i Kłajpeda.

Bitwa ze Szwedami pod Oliwą

Wojna ze Szwecją 1655–1660

VI wojna polsko—szwedzka nazywana również potopem szwedzkim, był to konflikt zbrojny będący jedną z odsłon II wojny północnej przypadający na lata 1655—1660. Szwedzka ingerencja była spowodowana dążeniem Szwecji do całkowitej dominacji nad Morzem Bałtyckim, miała również korzenie w sporze o tron Szwecji w obrębie dynastii Wazów, wynikiem czego były wcześniejsze wojny polsko—szwedzkie. Szwedzi uderzyli w najmniej korzystnym momencie, kiedy Rzeczpospolita prowadziła wyniszczającą wojnę obronną z Rosją (potop rosyjski), która pod pretekstem wsparcia, trwającego od 1648 roku powstania Chmielnickiego, w 1654 roku najechała państwo Polsko—Litewskie. Osłabiona Rzeczpospolita nie była w stanie skutecznie odeprzeć najazdu Szwedów z 1655 roku. Pierwsze sukcesy militarne Korony miały miejsce dopiero wiosną 1657 roku. Wyniszczająca wojna trwała aż do roku 1650. Skutkami potopu szwedzkiego były ogromne straty w ludziach (ok. 40% populacji RP), olbrzymie straty w majątku siegające ponad 50% całego majątku. Ponadto Szwedzi zagrabili dużą część dorobku kulturowego Rzeczypospolitej, a sama Rzeczpospolita straciła zwierzchnictwo nad Prusami Książęcymi i Inflantami.

Stefan Czarniecki na czele wojsk polskich w bitwie pod Warką

wojnyZ turcją

WOJNA 1620 - 1621

WOJNA 1633 - 1634

WOJNA 1672 - 1676

WOJNA 1683 - 1699

Wojna z Turcją 1620–1621

Do pierwszej wojny Rzeczpospolitej z Turcją doszło w latach 1620—1621. Do konfliktu doprowadziły: kryzys w stosunkach Polsko - Tureckich, walka o księstwa naddunajskie i najazdy Kozackie. Oficjalną przyczyną wojny byla tzw. I odsiecz wiedeńska. Oddziały lisowszczyków nie mające zajęcia po kampanii moskiewskiej zostały wysłane do Siedmiogrodu w celu zmuszenia Gábora Bethlena (lennika Turcji) do rezygnacji z oblężenia Wiednia. Działania wojenne rozpoczęły się od nieudanej wyprawy Stanisława Żółkiewskiego do Mołdawi, który zginął w przegranej przez Rzeczpospolitą bitwie pod Cecorą. We wrzesniu 1621 roku miało miejsce 3 - tygodniowe oblężenie Chocimia po którym 9 pazdziernika podpisano traktat pokojowy. Na jego mocy obie strony zobowiązały się do powstrzymania najazdów swoich poddanych (Kozaków i Tatarów), a sułtan obiecał powoływać w Mołdawii hospodarów przychylnych Polsce.

Powrót kozaków

Wojna z Turcją 1633–1634

Konflikt zbrojny mający miejsce w latach 1633—1634 znany również pod nazwą wojna Abazy paszy była to nieformalna wojna polsko - turecka spowodowana wkroczeniem wojsk Abazy na terytorium Rzeczypospolitej. Co ciekawe akcja paszy sylistryjskiego odbywała się bez wiedzy i zgody Porty (historyczne określenie na rząd turecki). Do pierwszego większego starcia sił Rzeczpospolitej z siłami paszy doszlo 4 lipca 1633 roku w zwycięskiej dla wojsk Korony bitwie pod Sasowym Rogiem. Pod koniec wrzesnia Abaza Ruszył w kierunku granic Rzeczypospolitej, a już pod koniec pazdziernika zetknął się w bezpośrednim starciu z siłami Polskimi w bitwie pod Paniowicami. Bitwa rozstrzygnięta na korzyść Polaków skłoniła Abazę do odwrotu i wycofania się w kierunku Dniestru. Konflikt zakończył się na mocy pertraktacji z lat 1634 - 1635. Doprowadziły one do obustronnych zobowiązań pokojowych; w sprawie Kozaków i Tatarów powzięto postanowienia co do kontroli, która miała uniemożliwić im podejmowanie agresywnych kroków, a samowolna wyprawa Abazy paszy sciągnęła na niego gniew sułtana i wyrok śmierci

Walka o sztandar tureckiJózef Brandt

Wojna z Turcją 1672–1676

Wojna polsko - turecka rozgrywająca się w latach 1672—1676 była skutkiem działań wojsk koronnych na Ukrainie wymierzonych przeciw Tatarom i hetmanowi kozackiemu Piotrowi Doroszence. Po zakończeniu wojny z wenecją, wojska tureckie pod pretekstem pomocy Doroszence wkroczyły w na tereny Rzeczypospolitej. Pogrążona w walkach wewnętrznych i spustoszona poprzednimi wojnami Rzeczpospolita nie była w stanie podjąć skutecznej obrony. Efektem niezdolności RP do walki z Turcją był traktat w Buczaczu zawarty w 1672. Na jego mocy Rzeczpospolita odstąpiła Turcji Podole z Kamieńcem Podolskim oraz część prawobrzeżnej Ukrainy, a także zobowiązała się do płacenia corocznych haraczy w wysokości 22 000 dukatów. Wojna była jednak kontyynuowana, ponieważ sejm RP nie ratyfikował traktatu. Powiększona znacznie armia Polska w 1673 roku przeszła do ofensywy i 11 listopada pod wodzą Jana III Sobieskiego odniosła wielkie zwycięstwo pod Chocimiem. W 1674 roku do wojny przeciwko turcji przystąpiła Rosja. Otworzyło to polsce furtkę do działań ofensywnych na ziemiach ukraińskich. Od jesieni 1674 do wiosny 1675 Polacy opanowali w walkach z Tatarami całą prawobrzeżną Ukrainę. W sierpniu 1676 roku miała miejsce kolejna ofensywa Turecka. Polacy stawili opór przeważającej armii turecko-tatarskiej pod Żurawnem. Po blisko trzech tygodniach zaciętych walk 17 października 1676 roku został zawarty rozejm w Żurawnie, który przerwał działania wojenne.

Atak kawaleriiJózef Brandt

Wojna z Turcją 1683–1699

Wojna polsko - turecka z lat 1683—1699 rozpoczęła się odsieczą wiedeńską. Król Rzeczypospolitej Jan III Sobieski w 1683 roku ruszył na pomoc zaatakowanemu przez Turków Leopoldowi I Habzburgowi. Długa wojna składała się z kilkunastu wypraw wojennych. Do najważniejszych wydarzeń tej wojny możemy zaliczyć: bitwy pod Wiedniem i Parkanami, przystąpienie Rzeczypospolitej do ligi antytureckiej, oblężenie kamieńca podolskiego w 1687 roku, budowę Okopów Św. Trójcy, bitwę pod Hodowem (nazywana polskimi Termopilami) i II bitwa pod Lwowem. Konflikt zakończył się podpisaniem pokoju w Karłowicach w 1699 roku, na mocy którego Rzeczpospolita odzyskała ziemie utracone w poprzedniej wojnie z Turcją z lat 1672–1676 wraz z twierdzą w Kamieńcu Podolskim.

PRZYCZYNY UPADKU pierwszej rzeczpospolitej

Konfliktywewnętrzne

powstania kozackie

Były to konflikty zbrojne pomiędzy Kozakami zamieszkującymi terytoria należące do dzisiejszej Ukrainy a Rzeczpospolitą prowadzone w latach 1591–1704. Powodami wystąpień Kozackich były:

• lekceważący stosunek magnaterii do ludności kozackiej;
• opóznienia lub brak wypłat za obronę granic i służbę wojskową;
• podłoże religijne.

Największe z powstań kozackich - Powstanie Chmielnickiego wybuchło w 1648 roku a od 1654 roku przerodziło się w wojnę z Rosją trwającą aż do 1667 roku (potop rosyjski).

rokosze

konfederacje

Rokoszem nazywamy zbrojne powstanie szlachty ( Polskiej lub Węgierskiej) przeciwko królowi elekcyjnemu, w celach politycznych. Rokoszem jest również nazywana konfederacja skierowana przeciwko królowi. Prawo do występowania poddanych przeciwko władcy gwarantował artykuł de non praestanda oboedientia, wysnuty z przywileju mielnickiego - król który przekroczył swoje prawa mógł być uważany za tyrana. Do najbardziej znanych rokoszy możemy wliczyć: wojnę kokoszą, rokosz Zebrzydowskiego, rokosz Lubomirskiego i rokosz łowicki.

Tworzone w Polsce i na Litwie pomiędzy XIII a XIX wiekiem związki zawiązywane przez duchowieństwo, szlachtę i miasta w celu realizacji własnych intencji lub w zastępstwie władzy państwowej. Od XVII do XVIII wieku w polsce doszło do 29 konfederacji. Do najważniejszych należą Konfederacja Barska i Konfederacja Targowicka.

PRZYCZYNY UPADKU pierwszej rzeczpospolitej

aspektgospodarczy

Rzeczpospolita złotego okresu

XVI wiek jest uznawany za złoty okres w rozwoju gospodarczym Rzeczypospolitej. Pod koniec XVI wieku państwo Polsko - Litewskie zajmowało obszar 860 tysięcy kilometrów kwadratowych, a jego zaludnienie wyniosło ok. 7,5 miliona ludzi. Rzeczpospolita bogaciła się na gospodarce folwarczno - pańszczyznianej. Główny dochód państwa pochodził ze zboża uprawianego przez chłopów w dużych gospodarstwach nazywanych folwarkami. Państwo Polsko - Litewskie było głównym eksporterem zboża do krajów Europy zachodniej. Dodatkowo wzrost rentownosci folwarków został spowodowany zwiększonym zapotrzebowaniem i wzrostem cen zboża w krajach do których Polacy eksportowali zboże. Jednocześnie poziom urbanizacji i gospodarki miejskiej Rzeczpospolitej utrzymywał się na niskim poziomie. Rzadka śieć miast oraz niewielka liczba dużych i silnych ekonomicznie miast stanowiły gospodarczą piętę achillesową kraju. Ponadto konkurencja towarów sprowadzanych przez szlachtę bez cła, produkcja pozacechowa i dążenia magnatów do samowystarczalnosci ich folwarków dodatkowo osłabiało potencjał miejski.

Rzeczpospolita wieku kryzysu

Z początkiem XVII wieku nastąpił kryzys gospodarki zachodniej. Spowodowało to obniżkę cen zboża i żywności co skutkowało znacznym obniżeniem opłacalności produkcji tych dóbr. Dla Rzeczypospolitej która do tej pory utrzymywała się głownie z wielkich folwarków nastawionych na produkcję i eksport zboża do Europy zachodniej był to wyrok gospodarczej śmierci. Szlachta aby ratować sytuację zamieniała nadwyżki zboża w piwo i gorzałkę. Odniosło to jednak negatywny skutek gdyż pomimo zwiększenia dochodów właścicieli ziemskich, przyczyniło się do wzrostu pijaństwa i alkoholizmu na ziemiach Rzeczypospolitej. Pospieszne zwiększanie produkcji w I połowie XVII wieku bez podnoszenia techniki uprawy zaowocowało zmniejszeniem jakości pracy pańszczyznianej i uciskiem chłopstwa przez szlachtę. Ponadto liczne wojny i konflikty zbrojne toczone na terenach państwa Polsko - Litewskiego dodatkowo wyniszczały infrastrukturę rolną. Zmniejszenie poziomu życia chłopów, zniszczenia wojenne, straty ludności (spadek o 30%) i spadek cen, złożyły się na regres w rolnictwie. Dodatkowo na kryzys gospodarczy w Rzeczypospolitej miały wpływ: spadek wartości kruszców, upadek hutnictwa, wykształcenie się latyfundiów magnackich i zastój i powolne ustawanie handlu z Europą.

PRZYCZYNY UPADKU pierwszej rzeczpospolitej

aspektgeopolityczny

PRUSY W I POŁOWIE XVIII WIEKU

Średniej wielkości państwo od wschodu graniczące z Rzeczpospolitą. Prusy cechowały się silną pozycją władcy i militarnym charakterem państwa. Dodatkowo dobrze działające mechanizmy i instrumenty fiskalne pozwalały Prusom na skuteczne ściąganie podatków i ceł co przekładało się na zwiększenie dochodów państwa. Dobra sytuacja ekonomiczna Prus pozwalała na utrzymywanie licznej, prawie 200 - tysięcznej armii, na którą władcy przeznaczali 83,1% budżetu państwa (do 1756 roku). Władcy Prus dbali także o rozwój szkolnictwa i przemysłu ciężkiego, który w XVIII wieku był podstawą wiodących gospodarek (np. Angielskiej). Państwo rządzone przez Hohenzollernów stawiało na samowystarczalność a interes państwowy był postawiony ponad wszystko inne. Wszystkie te składowe czyniły z Prus ówczesną potęgę ekonomiczną i militarną.

MONARCHIA HABSBURGÓW W I POŁOWIE XVIII WIEKU

Było to sprawnie działające, mocne państwo, rządzone przez władcę absolutnego. Zajmowało duże teryrorium, od północy graniczące z Rzeczpospolitą. Do państwa Habsburgów należały wtedy między innymi: Węgry, Czechy, północne Włochy, Austria i część Niderlandów. Dbałość władz o urzędników państwowych oraz nakładane na obywateli stałe i jednolite podatki, pozwalały na utrzymanie stabilnośći gospodarczej. Odpowiednio duże wpływy do budżetu państwa pozwoliły Habsburgom w utrzymaniu ok. 100 - tysięcznej armii. Panująca w kraju wolność religijna dla wyznań chrześcijańskich minimalizowała ryzyko wybuchu konfliktów wewnętrznych. Państwo dysponowało rozbudowaną siecią szkół ludowych które kształciły młodych ludzi. Wprowadzono zakaz tortur i ograniczenie kary śmierci. Wszystkie te czynniki składały się na kolejne obok Prus silne państwo sąsiadujące z Rzeczpospolitą.

IMPERIUM ROSYJSKIE W I POŁOWIE XVIII WIEKU

Trzecie pod względem wielkości państwo w historii ludzkości. Wschodni sąsiad Rzeczypospolitej. Władane przez carów w sposób absolutny, posiadające sprawnie działającą administrację, stosujące brutalny przymus wobec ludzi państwo. Imperium Rosyjskie prowadziło politykę ekspansywną. W pierwszej połowie XVIII wieku dysponowało nowoczesną, ponad 200 - tysięczną armią. Dodatkowo Rosjanie zaczęli modernizować flotę. Car Piotr I Wielki rządzący w rosji między rokiem 1682 a 1725, postanowił unowocześnić państwo. Inwestował w oświatę, walczył z przywiązaniem do tradycji jako elementu zacofania społeczeństwa, podwyższył podatki. To wszystko sprawiało że Rosja stawała się z roku na rok coraz groźniejszym przeciwnikiem dla osłabionej wiekiem wojen i zacofanej Rzeczypospolitej.

mapa I Rzeczypospolitej przed I rozbiorem

PODSUMOWANIE

Na upadek I Rzeczypospolitej złożyło się kilka czynników. Pierwszym i w mojej opinii kluczowym czynnikiem, były latami nadawane szlachcie przywileje. Spowodowały one osłabienie władzy monarszej na rzecz szlachty co było przyczyną decentralizacji kraju. Przywileje połączone z majątkowym rozwarstwieniem szlachty sprzyjały powstawaniu "mafii magnackich" (oligarchia magnacka), które poprzez przedkładanie swoich interesów nad interes Rzeczypospolitej znacząco osłabiły państwo. Drugim ważnym czynnikiem który przyczynił się do upadku był wyniszczający Rzeczpospolitą wiek XVII nazwany przeze mnie wiekiem wojen. Do upadku mocno przyczynił się zacofany względem państw Europy zachodniej system gospodarczy (gospodarka folwarczno - pańszczyzniana) Państwa Polsko - Litewskiego który opierał się głównie na rolnictwie i hodowli zwierząt, zniszczonych przez wojny w XVII wieku. Dodatkowo sytuację państwa pogarszała polityka niektórych królów elekcyjnych np. Zygmunt III Waza - uwikłał Rzeczpospolitą w szereg konfliktów zbrojnych ze Szwecją. Dzieła dokończył aspekt geopolityczny. Nasz osłabiony wojnami i fatalną polityką szlachty, zacofany kraj znalazł się pomiędzy trzema europejskimi potęgami: Prusami, Monarchią Habsburgów i Rosją które kiedy tylko nadażyła się ku temu okazja rozdarły go między siebie. Rzeczpospolita zniknęła z map na 123 lata.

Dziękuję za uwagę

Paweł Witkowski II LO po gimnazjum projekt zaliczeniowy na HiS