śRODKI STYLISTYCZNE - ĆWICZENIA

Środki stylistyczne

i ich funkcja w tekście literackim

środki stylistyczne

- inaczej nazywane są środkami poetyckimi lub środkami artystycznego wyrazu - najczęściej spotykamy je w literaturze, zwłaszcza w poezji - mają na celu wywołanie u odbiorcy określonych emocji i pobudzenie jego wyobraźni

epitet

określenie rzeczownika w tekście literackim odpowiada na pytania jaki?, jakie?, jaka?, więc najczęściej jest wyrażony przymiotnikiem, ale również zaimkiem, imiesłowem przymiotnikowym, rzeczownikiem wyróżniamy m.in. epitety stałe, które tworzą trwały związek wyrazowy (np. Zeus gromowładny), a także epitety metaforyczne, które oprócz charakteru dosłownego mają również znaczenie przenośne (np. gorzki uśmiech, skrzydlata myśl)

epitet

Bo każda chmura inna: na przykład jesienna Pełznie jak żółw leniwa, ulewą brzemienna, I z nieba aż do ziemi spuszcza długie smugi Jak rozwite warkocze, to są deszczu strugi; Chmura z gradem, jak balon, szybko z wiatrem leci, Krągła, ciemnobłękitna, w środku żółto świeci, Szum wielki słychać wkoło; nawet te codzienne, Patrzcie Państwo, te białe chmurki, jak odmienne! Zrazu jak stada dzikich gęsi lub łabędzi, A z tyłu wiatr jak sokoł do kupy je pędzi: (Adam Mickiewicz Pan Tadeusz)

funkcja

WPŁYWA NA MALARSKOŚĆ, PLASTYCZNOŚĆ OBRAZU, ALE TAKŻE WYRAŻA EMOCJE

porównanie

podkreślenie cech jednego zjawiska przez zestawienie go z innym; pokazanie podobieństwa pojęcia do czegoś lub kogoś Porównanie bardzo łatwo można odnaleźć w tekście, bo znajduje się w nim słowo jak (jakoby, na kształt, jako, niczym, niby, na podobieństwo,podobny ), np. obłoki niczym baranki, zdrowy jak ryba

Bo każda chmura inna: na przykład jesienna Pełznie jak żółw leniwa, ulewą brzemienna, I z nieba aż do ziemi spuszcza długie smugi Jak rozwite warkocze, to są deszczu strugi; Chmura z gradem, jak balon, szybko z wiatrem leci, Krągła, ciemnobłękitna, w środku żółto świeci, Szum wielki słychać wkoło; nawet te codzienne, Patrzcie Państwo, te białe chmurki, jak odmienne! Zrazu jak stada dzikich gęsi lub łabędzi, A z tyłu wiatr jak sokoł do kupy je pędzi: (Adam Mickiewicz Pan Tadeusz)

porównanie

funkcja

Wydobywa podobieństwo opisywanych obiektów, uwydatnia właściwości opisywanego zjawiska, wpływa na malarskość, plastyczność

porównanie

homeryckie

Porównanie wyjątkowo rozbudowane; niejednokrotnie przedstawia ono zachowania ludzi w zestawieniu z zachowaniami zwierząt lub zjawiskami przyrodniczymi. Porównanie homeryckie stanowi często oddzielną scenę, malowniczo pokazującą podobieństwo między zjawiskami. Nazwa pochodzi od Homera, który stosował ten rodzaj porównania w swoich eposach - Iliadzie i Odysei.

Jako oliwka mała pod wysokim sadem Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim szladem, Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc, Sama tylko dopiro szczupłym prątkiem wschodząc; Tę, jesli ostre ciernie lub rodne pokrzywy Uprzątając, sadownik podciął ukwapliwy, Mdleje zaraz, a zbywszy siły przyrodzonej, Upada przed nogami matki ulubionej. Takci sie mej namilszej Orszuli dostało: Przed oczyma rodziców swoich rostąc, mało Od ziemie sie co wznióswszy, duchem zaraźliwym Srogiej śmierci otchniona, rodzicom troskliwym U nóg martwa upadła. O zła Persefono, Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono? (Jan Kochanowski Tren V)

porównanie

homeryckie

funkcja

Wydobywa podobieństwo opisywanych obiektów, poprzez oddzielną scenę, malowniczo pokazującą podobieństwo między zjawiskami

Powtórzenie

wielokrotne użycie tego samego elementu językowego (np. wyrazu, wersu, zdania) w bliskim sąsiedztwie powtórzenie tego samego wyrazu, zwrotu lub wyrażenia na początku co najmniej dwóch wersów to anafora, powtórzenie tego samego wyrazu, zwrotu lub wyrażenia na końcu co najmniej dwóch wersów to epifora, zaś w zakończeniu kolejnych strof lub między zwrotkami to refren

Życie to nie teatr, ja ci na to odpowiadam;Życie to nie tylko kolorowa maskarada;Życie jest straszniejsze i piękniejsze jeszcze jest;Wszystko przy nim blednie, blednie nawet sama śmierć!( Edward Stachura Życie to nie teatr)

POWTÓRZENIe

funkcja

anafora

Z Twej śmierci, Jezu, dochodzim żywota. Śmierć podejmując dla nas, władzą śmierci Bierzesz, a z Twej k nam miłości tej śmierci Moc dawasz, co nas wpuszcza do żywota. Śmierć, ty godność przechodzisz żywota, Bo tobą człek ujść może wiecznej śmierci. Nie ma nic nad cię, święta wdzięczna śmierci, Droższego ten skarb zmiennego żywota. (Sebastian Grabowiecki Sonet XLIV)

uzyskanie rytmizacji, podkreślenie znaczenia, zwiększenie ekspresji,

epifora

Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba Podnoszą z ziemi przez uszanowanie Dla darów nieba, Tęskno mi, Panie. Do kraju tego, gdzie winą jest dużą Popsować gniazdo na gruszy bocianie, Bo wszystkim służą, Tęskno mi, Panie. Do kraju tego, gdzie pierwsze ukłony Są jak odwieczne Chrystusa wyznanie: „Bądź pochwalony!” Tęskno mi, Panie. (Cyprian Kamil Norwid Moja piosnka II)

POWTÓRZENIe

funkcja

refren

uzyskanie rytmizacji, podkreślenie znaczenia, zwiększenie ekspresji,

kontrast

przeciwieństwo, zestawienie dwóch elementów o zupełnie różnych znaczeniachDzięki zastosowaniu kontrastu dużo wyraźniej dostrzegamy różnice i granice między zjawiskami

kontrast

Dwaj portretów malarze słynęli przed laty:Piotr dobry, a ubogi, Jan zły, a bogaty.Piotr malował wybornie, a głód go uciskał,Jan mało i źle robił, więcej jednak zyskał.Dlaczegóż los tak różny mieli ci malarze?Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze.( Ignacy Krasicki Malarze)

funkcja

wskazanie cech charakterystycznych, podkreślenie różnic w zjawiskach

przenośnia (metafora)

połączenie słów dające nowe, niedosłownei niezwykłe znaczenie, inne niż to, które wynika z ich dosłownej treści; jest pojęciem bardzo szerokim; Przenośnia to inaczej metafora, sprawia, że coś zwykłego staje sie niezwykłym zjawiskiem, nabiera poetyckiego charakteru. Przenośnia wyklucza dosłowne odczytywanie znaczeń i sensów.

Życie to nie teatr, ja ci na to odpowiadam;Życie to nie tylko kolorowa maskarada;Życie jest straszniejsze i piękniejsze jeszcze jest;Wszystko przy nim blednie, blednie nawet sama śmierć!Ty i ja - teatry to są dwa!Ty i ja!Ty - ty prawdziwej nie uronisz łzy.Ty najwyżej w górę wznosisz brwi.Nawet kiedy źle ci jest, to nie jest źle.Bo ty grasz!Ja - duszę na ramieniu wiecznie mam.Cały jestem zbudowany z ran.Lecz kaleką nie ja jestem, tylko ty! (Edward Stachura Życie to nie teatr)

Przenośnia

funkcja

stwarza nowy sens, obrazuje wypowiedź, zaskakuje odbiorcę, buduje nastrój, pobudza do refleksji, buduje skojarzenia

Ożywienie

nadawanie przedmiotomi pojęciom cech istot żywychInną nazwą ożywienia jest animizacja, jest to zabieg, w którym ożywiamy przedmioty, nadajemy im cechy istot żywych, ale nie te, które są typowetylko dla ludzi. Ożywienie jest odmianą przenośni.

ożywienie

Opadły mgły i miasto ze snu sie budzi,Górą czmycha już noc,Ktoś tam cicho czeka, by ktoś powrócił;Do gwiazd jest bliżej niż krok! (Edward Stachura Opadły mgły, wstaje nowy dzień)

funkcja

buduje nastrój, sugeruje treść, pobudza do refleksji, ukazuje zjawiska i obiekty jako istoty żywe, uPlastycznia opis, tworzy metaforyczne obrazy

Uosobienie

nadawanie czemuś (roślinom, zwierzętom, przedmiotom, pojęciom abstrakcyjnym) cechtypowo ludzkichZa cechy typowo ludzkie uważa się m.in.:- mówienie, śpiewanie, rozważanie czegoś,- posiadanie elementów wyglądu człowieka - fryzury, stroju, rąk, miny, - odczuwanie emocji, np. smutku, rozpaczy, radości; Uosobienie jest rodzajem przenośni.

Płyną w górzeniczym słomkowe kapelusze.Kościelna je wieża przymierza.Nie pasują - za duże.Zegar ratuszowypróżno nadstawia głowę.Dachy domówwyciągają szyję po kryjomu.Dwa smukłe klonydaremnie rozwarły koronyi biegną zziajane na wzgórze. (Józef Ratajczak Obłoki)

uosobienie

funkcja

buduje nastrój, sugeruje treść, pobudza do refleksji, daje głos rzeczom, nadaje przyrodzie zdolności i cechy ludzkie

pytanie retoryczne

pytanie, na którenie oczekuje się odpowiedzi Ma ono na celu skłonienie odbiorcy do przemyśleń na określony temat, jest to też pytanie, na które odpowiedź jest oczywista. Pytanie retoryczne nie zawsze musi być zakończone znakiem zapytania.

Przebóg! Jak żyję, serca już nie mając?Nie żyjąc, jako ogień w sobie czuję?Jeśli tym ogniem sam się w sobie psuję,Czemuż go pieszczę, tak się w nim kochając?Jak w płaczu żyję, wśród ognia pałając?Czemu wysuszyć ogniem nie próbujęPłaczu? Czemu tak z ogniem postępuję,Że go nie gaszę, w płaczu opływając? (Jan Andrzej Morsztyn Cuda miłości)

pytanie retoryczne

funkcja

skłania do refleksji na jakiś temat, podkreśla wagę problemu, wywołuje emocje u odbiorcy

wyrazy dźwiękonaśladowcze

naśladują brzmieniem zjawiska i wydawane przez nie dźwięki Inna nazwa to onomatopeja. Wyrazy dżwiękonaśladowcze to nie tylko odgłosy (jak ciach, łup, brzdęk), często kryja się też w różnych wyrazach, np. pluskać, chlusnąć, szumieć, szeleścić.

wyrazy dźwiękonaśladowcze

Stoi na stacji lokomotywa,Ciężka, ogromna i pot z niej spływa -Tłusta oliwa.Stoi i sapie, dyszy i dmucha,Żar z rozgrzanego jej brzucha bucha:Buch - jak gorąco!Uch - jak gorąco!Puff - jak gorąco!Uff - jak gorąco! ( Julian Tuwim Lokomotywa)

funkcja

rytmizowanie tekstu, podkreślenie warstwy brzmieniowej utworu, podkreślenie wyrazistości opisów

Apostrofa

uroczysty, bezpośrednizwrot do adresata Adresatem apostrofy najczęściej jest bóstwo, idea, ważna postać, czy warość wyższa; może występować w tekstach literackich, modlitwach oraz przemówieniach; ma formę wołacza.

Litwo, Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie;Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobieWidzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.Panno święta, co jasnej bronisz CzęstochowyI w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowyNowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem!Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem(Gdy od płaczącej matki, pod Twoją opiekęOfiarowany martwą podniosłem powiekę;I zaraz mogłem pieszo, do Twych świątyń proguIść za wrócone życie podziękować Bogu)Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono!... (Adam Mickiewicz Pan Tadeusz)

apostrofa

funkcja

nadawanie podniosłego charakteru, zrócenie uwagi na adresata

inwokacja

rozbudowana apostrofa otwierająca utwór literacki Inwokacja zwykle rozpoczyna poematy epickie,a autor zwraca się do muzy, bóstwa lub patrona z prośbą o natchnienie i pomoc w tworzeniu dzieła.

Litwo, Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie;Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobieWidzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.Panno święta, co Jasnej bronisz CzęstochowyI w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowyNowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem!Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem(Gdy od płaczącej matki, pod Twoją opiekęOfiarowany martwą podniosłem powiekę;I zaraz mogłem pieszo, do Twych świątyń proguIść za wrócone życie podziękować Bogu)Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono!... (Adam Mickiewicz Pan Tadeusz)

inwokacja

funkcja

wprowadzenie podniosłego nastroju, zwrot do adresata, wprowadzenie do poematu epickiego

neologizm

wyraz nowo utworzony zwykle na podstawie istniejącego słowaNeologizmy tworzy się zgodnie z obowiazujacymi zasadami słowotwórstwa, by uzyskać efekt innowacyjności, ale aby słowo było zrozumiałe. Neologizm ma nazwać lub zdefiniować nowe pojecie, zastąpić obce słowo lub zmienić znaczenie istniejącego wyrazu.

neologizm

Ogród pana Błyszczyńskiego zielenieje na wymroczu,Gdzie się cud rozrasta w zgrozę i bezprawie.Sam go wywiódł z nicości błyszczydłami swych oczuI utrwalił na podśnionej drzewom trawie. (Bolesław Leśmian Pan Błyszczyński)

funkcja

uwydatnienie niezwykłości, kreowanie nowych elementów rzeczywistości, nadanie wyrazom nowych sensów metaforycznych

archaizm

wyraz przestarzały, który wyszedł z powszechnego użyciaArchaizmy nie należą do czynnego zasobu słownego współczesnych Polaków, są odczuwane jako dawne, przestarzałe; stylizowanie języka na dawny nazywamy archaizacją.

Czy to na balu w chwilach odpoczynkuSiędziesz, nim muzyk tańce zapowiedział, Obaczysz próżne miejsce przy kominku, Pomyślisz sobie: on tam ze mną siedział. Czy książkę weźmiesz, gdzie smutnym wyrokiem Stargane ujrzysz kochanków nadzieje,Złożywszy książkę z westchnieniem głębokiem,Pomyślisz sobie: ach! to nasze dzieje... (Adam Mickiewicz Do M*)

archaizm

funkcja

nadanie tekstowi archaicznego charakteru i kolorytu epoki, nawiązanie do określonej tradycji historycznej i liteRackiej

eufemizm

wyraz lub zwrot, którego używamy w celu zastąpienia słowa, które - z jakichś względów - nie może być użyte w danym momencie Warto używać eufemizmów w niektórych sytuacjach życiowych, żeby nie wyjść na prostaków i gburów.

[...]Nie do takiej łóżnice, moja dziewko droga,Miała cię mać ubogaDoprowadzić, nie takąć dać obiecowałaWyprawę, jakąć dała.Giezłeczkoć tylko dała a lichą tkaneczkę,Ociec ziemie bryłeczkęW główki włożył. Niestetyż, i posag i onaW jednej skrzynce zamkniona.(Jan Kochanowski Tren VII)

eufemizm

funkcja

uplastycznianie wypowiedzi, uniknięcie wyrażeń trudnych, obraźliwych, O JEDNOZNACZNIE NEGATYWNYM WYDŹWIĘKU; wpływanie na wyobraźnię czytelnika,wyrażanie pozytywnego lub neutralnego stosunku

tutaj: skrzynka zastępuje słowo trumna

peryfraza

zastąpienie danego wyrazu grupą innych wyrazów, które są metaforycznym lub opisowym równoważnikiem jego znaczenia Z reguły peryfraza ma charakter metaforyczny.

peryfraza

[...]Ten w lśniący kryształ włożywszy oblicze,Wschodnim balsamem złoty kędzior pieści;Drugi stambulskie oddycha gorycze,Lub pije z chińskich ziół ciągnione treści...(Adam Mickiewicz Zima miejska)

funkcja

uplastycznienie,zwrócenie uwagi na ozdobność stylu, poszerzenie tematu,wpływanie na wyobraźnię

tutaj: z chińskich ziół ciągnione treści to nic innego jak herbata

hiperbola

świadome przedstawienie jakiegoś zjawiska w sposób przejaskrawiony, przesadnie wyolbrzymiający jego rozmiary, siłę oddziaływania, znaczenie Inne nazwy hiperboli to przesadnia.

hiperbola

[...]Nam strzelać nie kazano. — Wstąpiłem na działoI spojrzałem na pole; dwieście armat grzmiało.Artyleryji ruskiéj ciągną się szeregi,Prosto, długo, daleko, jako morza brzegi;[...] (Adam Mickiewicz Reduta Ordona)

funkcja

wywołanie silnej uczuciowej reakcji odbiorcy, tworzenie nastroju patosu, wzniosłości, potęgi lub grozy, wzmocnienie wizji świata wykreowanego w utworze

zdrobnienie

wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczający rzecz albo osobę mniejszą od nazywanej wyrazem podstawowym Zdrobnienia mają często mocne zabarwienie emocjonalne (przeważnie pozytywne, czasem ironiczne, pogardliwe)

Pan kotek był chory i leżał w łóżeczku,I przyszedł kot doktór: «Jak się masz koteczku!»«Źle bardzo...»i łapkę wyciągnął do niego.Wziął za puls pan doktór poważnie chorego,[...]«...Źle bardzo...gorączka! źle bardzo koteczku!O długo ty,długo poleżysz w łóżeczku,I nic jeść nie będziesz,kleiczek i basta:Broń Boże kiełbaski,słoninki lub ciasta!... (Stanisław Jachowicz Chory kotek)

zdrobnienie

funkcja

podkreślenie emocjonalnego stosunku do opisywanego przedmiotu

ZGRUBIENIE

wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu oznaczający rzecz albo osobę większą/brzydszą od nazywanej wyrazem podstawowym Zgrubienie może oznaczać pogardliwy stosunek do omawianego obiektu, szczególnie gdy wiąże się ze zmianą rodzaju.

Fontanna w paproć spowita i bluszczeprzeczystą wodę przelewa i pluszcze;z basenu, wsparty w kamienie i zielska,potężny Wicher wyziera wpół cielska,rozrzucił ręce, rozpostarł skrzydliska,a woda w pył mu o pierś się rozpryska (...)(Kazimiera Iłłakowiczówna Pejzaż)

zgrubienie

funkcja

podkreślenie emocjonalnego stosunku do opisywanego przedmiotu, wyolbrzymienie cech opisywanego przedmiotu

wyliczenie

wymienienie w szeregu lub analogicznie zbudowanych zdaniach coraz to nowych elementów tej samej kategorii Wyliczenia przydają się w zabiegach perswazyjnych.

Bociek za gąskę,Gąska za kurkę,Kurka za Kicię,Kicia za Mruczka,Mruczek za wnuczka,Wnuczek za babcię,Babcia za dziadka,Dziadek za rzepkę,Oj, przydałby się ktoś na przyczepkę! (Julian Tuwim Rzepka)

wyliczenie

funkcja

zwrócenie uwagi na konkretne treści, wpływanie na rytmizację utworu, wpływanie na wyobraźnię, wzmocnienie wypowiedzi, podkreśenie wagi problemu

oksymoron

epitet sprzeczny

zestawienie dwóch wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu, najczęsciej rzeczownika z przymiotnikiem; zime ognie, sucha woda, żywy trup Oksymoron wskazuje na sprzeczne cechy jakiegoś zjawiska i wydobywa nowe, paradoksalne znaczenie; kilkakrotnie występuje w popularnej kolędzie: ogień krzepnie, blask ciemnieje, ma granice - Nieskończony

oksymoron

co będziekiedy ręceodpadną od wierszy gdy w innych górachbędę pił suchą wodę powinno to być obojętneale nie jest ...(Zbiegniew Herbert Co będzie)

epitet sprzeczny

funkcja

powodują zdziwienie, zaskoczenie, zmuszają do przemyśleń, podkreślają sprzeczność, wpływają na wyobraźnię, tworzą przenośne znaczenie sformułowania

alegoria

postać, motyw lub fabuła mające, poza znaczeniem dosłownym, stały - jednoznaczny umowny sens przenośny np. kobieta z przewiązanymi oczami, mająca w jednej ręce wagę, a w drugiej miecz - alegoria sprawiedliwości , lis w potocznym odczuciu kojarzy się z chytrością Alegoria ma zawsze jedno znaczenie.

Bywa często zwiedzionym,Kto lubi być chwalonym.Kruk miał w pysku ser ogromny;Lis, niby skromny,Przyszedł do niego i rzekł: «Miły bracie,Nie mogę się nacieszyć, kiedy patrzę na cię!Cóż to za oczy!Ich blask aż mroczy!Czyż można dostaćTakową postać?A pióra jakie!Szklniące, jednakie.A jeśli nie jestem w błędzie,Pewnie i głos śliczny będzie.»Więc kruk w kantaty; skoro pysk rozdziawił,Ser wypadł, lis go porwał i kruka zostawił.(Ignacy Krasicki Kruk i lis)

alegoria

funkcja

zmuszają do przemyśleń,wzbogacają interpretację tekstu, zmuszają do szukania zależności, ZAWIERAJĄ UKRYTE SENSY, TWORZĄ W WYOBRAŹNI CZŁOWIEKA PEWIEN OBRAZ

tutaj: lis - przebiegłość, chtrość

symbol

motyw lub zespół motywów w dziele, które zastępują określony przedmiot, zdarzenie lub pojęcie, a znaczenia trzeba się domyśleć Symbol w różnych dziełach może mieć różne znaczenia, które trzeba powiązać z treścią konkretnego utworu. Wyraża to, czego nie da się wyrazić wprost.

[...]W skrytych załomach, w cichym schronie,Między graniami w słońcu płonie,Zatopion w szum, krzak dzikiej róży…Do ścian się tuli jakby we śnie,A obok limbę toczą pleśnie,Limbę, zwaloną tchnieniem burzy.[...](Jan Kasprowicz Krzak dzikiej róży...)

symbol

funkcja

wpływają na wyobraźnię, wpływają na emocje czytelnika, zmuszają do przemyśleń, wzbogacają interpretację, zmuszają do szukania zależności, dodają utworowi zagadkowości

tutaj: limba - symbol przemijania, słabości, śmierci, końca ludzkiego losu

wykrzyknienie

wyraz, grupa wyrazów lub zdanie wykrzyknikowe, eliptyczne, wtrącone w tok wypowiedzi, często w formie apostrofy W mowie zaznaczamy wykrzyknienia odpowiednią intonacją, w piśmie - wykrzyknikami.

wykrzyknienie

[...]Nagle zerknął do lusterka...Nie chce wierzyć... Znowu zerka.Znalazł! Są! Okazało się,Że je ma na własnym nosie...(Julian Tuwim Okulary)

funkcja

oddaje emocje autora, podmiotu lirycznego, potęguje cechę znaczeniową wyrazu, zwraca uwagę na ważność wyrazu, zadnia, potęguje ekspresję

przerzutnia

przerzucenie do następnego wersu wyrazu lub kilku wyrazów należących treściowo do wersu poprzedniego Przerzutnia jest stosowana tylko w utworach poetyckich. To największa zmora sprawnego odczytywania poezji ;0)

przerzutnia

Py­tasz mnie, jak sie czu­ję. Tak, jak czuć się możeCzło­wiek dość peł­no­let­ni w koń­cu li­sto­pa­da,Gdy w nie­bie zmierzch po­chmur­ny i bło­to na dwo­rze,A za oknem bez prze­rwy deszcz ze śnie­giem pada. (Leopold Staff List)

funkcja

zaakcentowanie treści, zwiększenie tempa, wpływanie na dynamikę, pobudzanie wyobraźni czytelnika, zbliżenie utworu poetyckiego do języka mówionego

antonimy

przeciwieństwo, odwrotność znaczeniowa wyrazu; antonimy to określenia przeciwstawne

Dwaj portretów malarze słynęli przed laty:Piotr dobry, a ubogi, Jan zły, a bogaty.Piotr malował wybornie, a głód go uciskał,Jan mało i źle robił, więcej jednak zyskał.Dlaczegóż los tak różny mieli ci malarze?Piotr malował podobne, Jan piękniejsze twarze.( Ignacy Krasicki Malarze)

antonimy

funkcja

służą podkreśleniu kontrastów, Wskazują na różnice w myślach i emocjach, wzbogacają wypowiedź, wydobywają przeciwieństwa znaczeniowe,wartościują i oceniają rzeczywistość

synonimy

wyrazy o takim samym lub zbliżonym znaczeniu Synonimy to inaczej wyrazy bliskoznaczne.

Jakiś ptaszek o świcie oszalał, zwariował,to się porwie z gałęzi, to o ziemię ciśnie,przelatuje z jabłoni na kwitnącą wiśnię,jak mała błyskawica siwa i różowa. (Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Ranny ptak)

synonimy

funkcja

wzbogacają słownictwo, pozwalają uniknąĆ powtórzeń, podkreślają ważne treści, służą zabawie językiem, wzbogacają wypowiedź i zapobiegają jej monotonii

homonimy

wyrazy o jednakowym brzmieniu oraz najczęściej jednakowej pisowni, ale różnym znaczeniu

Błędy wtedy są w zeszycie,Gdy niechętnie się uczycie.To tylko pod piórem leniaLód w lud, czyli w ludzi zmieniam.Uważny uczeń, kolego,Nie zrobi jeża z Jerzego.Odróżnia od słowa morzeSłowa: mogę, możesz, może.I pisze stóg — nie stuk siana.Lecz dość tego. Żegnam pana.Jeśliś ciekaw moich sztuczek,Nie ucz się. Natychmiast wrócę.(Witold Gawdzik Rozmowa z chochlikiem)

homonimy

funkcja

pozwalają na zabawy słowem, wskazują na różne znaczenia wyrazów, czasem tworzą dowcip językowy

rym

powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu (w poezji) lub zdania (w prozie) Rodzaje rymów: żeńskie - męskie, dokładne - niedokładne.Rodzaje układów rymów: końcowe, wewnętrzne, parzyste, przeplatane (krzyżowe), okalające, nieregularne (przygodne)

RYM

Nie porzucaj nadzieje,Jakoć sie kolwiek dzieje:Bo nie już słońce ostatnie zachodzi,A po złej chwili piękny dzień przychodzi.(Jan Kochanowski Pieśń IX) A dla nas pylny owsa łan I karczmarz Żyd, i wódki dzban. (Jarosław Iwaszkiewicz XXXIII)

funkcja

organizują brzmieniową warstwę tekstu, podkreślają ważne wyrazy w tekście, rytmizują utwór

rytm

regularne powtarzanie się pewnych elementów w tekście, np. akcentów, głosek, liczby sylab; wewnętrzna regularność (porządek);

RYtM

Na Anioł Pański biją dzwony,Niech będzie Maria pozdrowiona,Niech będzie Chrystus pozdrowiony…Na Anioł Pański biją dzwony,W niebiosach kędyś głos ich kona…(Kazimierz Przerwa-Tetmajer Anioł Pański)

funkcja

buduje warstwę brzmieniową utworu, nadaje utworowi melodyjność, organizuje przestrzeń tekstu literackiego

tutaj: na rytm wpływają m.in. jednakowa liczba sylab i regularny układ akcentów, rymy

metonimia

zwana inaczej zamiennią; operacja polegająca na zastąpieniu jednej nazwy inną pozostającą z nim w związku rzeczywistym, np.: przyległości w czasie lub przestrzeni, przyczyny albo skutku; zależność powinna być łatwo uchwytna i nie wymagać głębokiego namysłu; auto -> cztery kółka

metonimia

[...]Gdy Turków za Bałkanem twoje straszą spiże,Gdy poselstwo paryskie twoje stopy liże:Warszawa jedna twojéj mocy się urąga,Podnosi na cię rękę i koronę ściąga,Koronę Kazimierzów, Chrobrych z twojéj głowy,Boś ją ukradł i skrwawił, synu Wasilowy! [...](Adam Mickiewicz Reduta Ordona)

funkcja

większenie wyrazistości wypowiedzi lub nadanie jej skrótowości

tutaj: spiże - armaty ze spiżu

instrumentacja głoskowa

celowe powtarzanie tych samych lub bardzo podobnych głosek w bliskim sąsiedztwie Instrumentacja głoskowa to inaczej eufonia.

instrumentacja głoskowa

O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesiennyI pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny,Dżdżu krople padają i tłuką w me okno...Jęk szklany... płacz szklany... a szyby w mgle moknąI światła szarego blask sączy się senny...O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny...(Leopold Staff Deszcz jesienny)

funkcja

wydobywa i podkreśla walory brzmieniowe wyrazów, rytmizuje wypowiedź

inwersja

szyk przestawny w zdaniu, polega na zmianie kolejności wyrazów w wypowiedzeniu, służy podkreśleniu danego słowa lub uzyskaniu uroczystego tonu

Pokaż mi wody ogromne i wody ciche,rozmowy gwiazd na gałęziach pozwól mi słyszeć zielonych,dużo motyli mi pokaż, serca motyli przybliż i przytul,myśli spokojne ponad wodami pochyl miłością. (Konstanty Ildefons Gałczyński Prośba o wyspy szczęśliwe)

inwersja

funkcja

podkreśla wagę użytych słów, nadaje wypowiedzi poetycki charakter, wpływa na rytmikę wypowiedzi

synestezja

przypisywaniu jakiemuś zmysłowi wrażeń odbieranych innym zmysłem

Jak nu­rek scho­dzi w mro­ki ta­jem­ni­czych głę­bin,Gdzie się prze­pych ko­ra­lu bo­ga­to roz­pi­na,Tak ja wy­pi­jam wzro­kiem czer­wo­ność ja­rzę­bin,Lub pró­bu­ję war­ga­mi czer­wo­ne­go wina. (Jan Lechoń Czerwone wino)

synestezja

funkcja

silne oddziaływanie na różne zmysły odbiorcy; funkcja obrazotwórcza, uplastycznienie obrazu

tutaj: w jednym wyrażeniu połączone wrażenia zmysłu smaku i wzroku

Dziękuję za wspólną naukę i zabawę!

oprac. Karolina Ludwikowska Szkoła Podstawowa nr 9 w Zawierciu