SOWIECKIE OBOZY PRACY

sowieckie obozy pracy

System obozów koncentracyjnych w Związku Radzieckim był popularnie nazywany Gułagiem od rosyjskiej nazwy organu aparatu represji NKWD powołanego do zarządzania obozami (ros. Gławnoje Uprawlenie Łagieriej). Same obozy nazywano często łagrami, co także w wynika z rosyjskiej nomenklatury (ros. łagier oznacza ,,obóz"). Oba pojęcia są stosowane zamiennie.

Pierwsze obozy zostały powołane do życia przez bolszewików tuż po rewolucji październikowej i obaleniu caratu. Początkowo służyły do izolacji przeciwników politycznych. Wraz z rozwojem Związku Radzieckiego oraz rozrostem aparatu represji powstawały kolejne ośrodki odosobnienia lokalizowane często na odludnych, odległych rubieżach sowieckiego imperium.

Był to nie tylko element izolowania więźniów, ale i sposób zabezpieczenia przed próbą ucieczek. Warto podkreślić, że lokalizacja Gułagów była także podyktowana kwestiami praktycznymi, pozwalając na wykorzystywanie więźniów do ciężkiej, niewolniczej pracy, głównie w przemyśle drzewnym i wydobywczym.

+ info

Okres Wielkiego Terroru w dziejach Związku Radzieckiego jest naznaczony powszechnością i masowością skazań na osadzenie w łagrach. Wobec fatalnych warunków życia, niezwykle ciężkiej i wyniszczającej pracy, niedostatków pożywienia i prześladowań więźniowie wytrzymywali w łagrach średnio kilka miesięcy. To znacząco podnosiło odsetek ofiar śmiertelnych. Szacuje się dzisiaj, że do momentu likwidacji systemu w latach osiemdziesiątych XX wieku śmierć w łagrach mogło ponieść nawet do 50 mln ludzi.

+ info

Do Gułagów trafiali także jeńcy, w tym ludność cywilna, pojmani przez Sowietów na ziemiach okupowanych. Gros Polaków z okupowanych przez Związek Radziecki terytoriów zostało odesłanych do łagrów, skąd następnie ocalałych wielomiesięczną lub wieloletnią gehennę zwalniano na mocy polsko-radzieckiego porozumienia z połowy 1941 roku.

Więźniowie polityczni cierpieli najbardziej, ponieważ prócz ciężkich warunków, katorżniczej pracy oraz złej woli dozorców byli również terroryzowani przez więźniów kryminalnych. Historycy szacują, że całkowita liczba osób odbywających karę w obozach Gułagu wynosi od 15 000 000 do 18 000 000, z których przynajmniej 1 500 000 nie przeżyło pobytu w obozach. Ofiarami sowieckiego Gułagu byli nie tylko obywatele ZSRR, ale również mieszkańcy innych krajów m.in. Czechosłowacy, Polacy, Węgrzy, Francuzi czy Amerykanie.

Jak zmieniał się Gułag

1919

Prezydium Wszechrosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego uchwala dekret, na mocy którego mają powstać obozy pracy przymusowej. Dekret zaczyna obowiązywać od 15 kwietnia 1919 roku.

1917

Po przewrocie bolszewickim pojawia się nowy rodzaj przestępcy, „wróg klasowy“. Tym mianem można było oznaczyć praktycznie każdą osobę.

1920

1918

Na wyspach na Morzu Białym powstaje pierwszy obóz, który staje się wzorem dla łagrów w ramach przyszłego systemu Gułagu. Obóz powstawał stopniowo w obiektach dawnego klasztoru prawosławnego na Wyspach Sołowieckich. Początkowo więziono tam rzeczywistych przeciwników politycznych władz bolszewickich

Trocki i Lenin opracowują ideę obozów koncentracyjnych dla wrogów ludu, w których skazani podczas odbywania kary będą wykonywać proste prace fizyczne. Władze wykorzystują do tego celu m.in. dawne obozy dla jeńców wojennych, zwolnionych na mocy Traktatu Brzeskiego. Zarząd nad obozami ma sprawować Czeka - tajna policja, poprzedniczka NKWD i KGB.

1929

1923

Stalin występuje z programem szybkiej industrializacji oraz z planem pięciolatek. Politbiuro podejmuje decyzję o organizacji jednolitej sieci obozów, która zastąpiłaby dotychczasowy podwójny system więziennictwa dla wrogów klasowych oraz dla kryminalistów. Obozy trafiają pod zarząd tajnej policji.

Wyspy Sołowieckie stają się centrum sieci obozów na północy Rosji a znajdujące się tam obozy zostają wkrótce przemianowane na „Sołowieckie Łagry Specjalnego Przeznaczenia “ (w skrócie SŁON). W tym okresie jest to jedyna sieć obozów zarządzana przez policję polityczną GPU.

1931/2

Powstaje Główny Zarząd Poprawczych Obozów Pracy (ros. Gławnoje uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kolonij , GULAG) podporządkowany Ludowemu Komisariatowi Spraw Wewnętrznych ZSRR. Jego zadaniem jest kierowanie praktycznie wszystkimi sowieckimi zakładami więziennymi. Nazwa Gułag (używana nieregularnie od 1930 roku) zaczyna funkcjonować jako ogólne oznaczenie dla więzień i obozów sowieckich (radzieckiego systemu więziennictwa).

Obozy występują licznie na terenach, gdzie są realizowane tak gigantyczne projekty jak np. kanał z Morza Białego do Morza Bałtyckiego, wydobycie złota na Kołymie, budowa różnych węzłów komunikacyjnych a w drugiej połowie lat trzydziestych Magistrala Bajkalsko-Amurska.

1934

1939/40

1936/8

Początek drugiej wojny światowej oznacza nie tylko przypływ więźniów deportowanych z terenów zajętych przez Związek Radziecki (tereny wschodniej Polski, krajów bałtyckich, Besarabii), jak również objęcie amnestią wybranych kategorii więźniów na potrzeby Armii Czerwonej.

Trwa okres Wielkiego Terroru zapoczątkowany przez Stalina. Czystki dotykają głównie grona najwyższych przedstawicieli partii komunistycznej, dowództwa armii, urzędników państwowych jak również zarządu Gułagu. Wiele osób zostaje straconych, reszta zsyłana jest do obozów, które nie radzą sobie jednak z masowym przypływem więźniów. Dochodzi do trzykrotnego wzrostu śmiertelności wśród skazanych.

1948/9

Stalin rozpoczyna budowę nowych megalomańskich projektów np. kanału Wołga – Don, nowych elektrowni, tam wodnych i węzłów komunikacyjnych. Wśród nich są również: Martwa Droga i szlak kolejowy na wyspę Sachalin – po śmierci Stalina oba zostają natychmiast wstrzymane.

1945

Następuje kolejna fala aresztowań tym razem wśród członków Armii Czerwonej, dawnych jeńców niemieckich oraz mniejszości etniczych, w tym radzieckich Żydów.

1953

1957

Umiera Stalin. Władzę na krótko przejmuje Ławrientij Beria, który ogłasza amnestię, ta jednak obejmuje głównie więźniów skazanych za drobne przestępstwa kryminalne, pomijając zupełnie osoby skazane z powodów politycznych.

Na skutek przeprowadzonych reform sieć obozów Gułag zostaje zamknięta a wiele łagrów zlikwidowanych. Gospodarka ZSRR przestaje się opierać na niewolniczej pracy więźniów.

1960

1954

Więźniowie polityczni nie znikają, choć ich liczba znacznie się obniża a dysydenci zaczynają być przetrzymywani za prawdziwą działalność opozycyjną przeciwko ówczesnym władzom. Zazwyczaj są zsyłani do kolonii karnych w Mordowii lub w okolice Permu na Uralu. Oni również odbywają kary pozbawienia wolności w strasznych warunkach (głód, choroby, gwałty), ale obozy nie mają już tak wyniszczającego charakteru jak w poprzednich latach. Wielu dysydentów jest przymusowo kierowanych do szpitali psychiatrycznych, gdzie są poddawani okrutnym „zabiegom leczniczym“.

W okresie rządów Nikity Chruszczowa dochodzi do masowych zwolnień więźniów a następnie rewizji prawie 4 000 000 wyroków, które zapadły w sprawie przestępstw politycznych. Ten okres nazywany jest epoką odwilży.

ZUZANNA PIELARZ 3C