Od potęgi do kryzysu Rzeczypospolitej

Od potęgi do kryzysu Rzeczypospolitej

+info

Początki rządów Wazów w Rzeczypospolitej

Wojny z Moskwą w pierwszej połowie XVII wieku

Wojny z Turcją w pierwszej połowie XVII wieku

Powstanie kozackie

Potop szwedzki i kryzysz Rzeczypospolitej

Panowanie Jana III Sobieskiego

Początki rządów Wazów w Rzeczypospolitej

PODWÓJNA ELEKCJA - 1587r.

Po śmierci Stefana Batorego zaczęto przygotowania do trzeciej w ciągu kilkunastu lat wolnej elekcji. Największe poparcie mieli: Arcyksiąże Maksymilian III oraz Zygmunt Waza, a najmniejsze car Fiodor. Ostatecznie wybrano Zygmunta Wazę po bitwie pod Byczyną, gdzie pokonany młody Habsburg poniósł klęskę.

Zygmunt Waza

W 1606 r. przeciw królowi i jego projektom wybuchł rokosz Zebrzydowskiego. W bitwie pod Guzowem rokoszanie ponieśli klęskę, mimo to władca musiał zrezygnować ze swoich planów.

Zygmunt III po śmierci ojca został też królem Szwecji, ale zdetronizowano go po kilku latach. Dążył do odzyskania tamtejszej korony, lecz stało się to przyczyną wojen polsko-szwedzkich. Wojska Rzeczypospolitej zwyciężyły m.in. w 1605 r. pod Kircholmem.

Społeczność była wtedy podzielona na regalistów (popierali starania króla o poszerzenie jego zakresu władzy) i popularystów (sprzeciwiali się planom króla).

WOJNA O UJŚCIE WISŁY

W 1621 r. armia szwedzka pod wodzą nowego króla Gustawa Adolfa wkroczyła do Inflant. Szwedzi zajęli tamtejszą stolicę Rygę i inne miasta. Wojska Rzeczypospolitej odbiły w kolejnym roku Mitawę, gdzie zawarto rozejm. Trzy lata później Gustaw Adolf opanował większość Inflant.

Mikołaj Zebrzydowski

Bitwa pod oliwą

W 1627 r. flota polska i eskadra okrętów szwedzkich stoczyły bitwę pod Oliwą, z przyczyny zablokowanego portu Gdańskiego. Zakonczyła się zwycięstwem polskiej floty.

Wojny z Moskwą w pierwszej połowie XVII wieku

Wielka smuta

Śmierć Iwana IV Groźnego w 1584 r. spowodowała, że na przełomie XVI i XVII w. państwo moskiewskie znalazło się w głębokim kryzysie. Tron carski objał syn zmarłego władcy - Fiodor I. Wkrótce bezpotomna śmierć Fiodora przyniosła koniec dynastii. W niejasnych sytuacjach zaginął młodszy brat cara, Dymitr. Nowym władcą został bojar - Borys Godunow. Jego kilkuletnie rządy nie przyniosły uspokojenia sytuacji i zapoczątkowały okres walk o koronę carską, buntów i zamętu wewnętrznego, który określa się mianem Wielkiej Smuty (1598-1613)

Borys godunow

Czas dymitriad

Zostają rozgłaszane plotki o tym, że cesarz Dymitr żyje. Za ocalonego ostatniego Rurykowicza podawał się mnich - Dymitr Samozwaniec. Poparła go magnacka Rodzina Wiśnowieckich i wojeoda sandomierski Jerzy Mniszech. Sojusznikom Dymitra udało się zgromadzić pokaźne siły wojskowe. Tak rozpoczeły sie dymitriady - prywatne wyprawy zbrojne ingerujące w sprawy państwa moskiewskiego. Samozwaniec po poparciu bojarów został carem, a następnie poślubił Marynę Miniszchównę. W kraju zaczęły narastać niezadowolenie i niechęć wobec obcych, dzieki czemu powstały w kraju zamieszki, w których zginąt Dymitr, a w jego miejsce bojarzy osadzili Wasyla Szujskiego.Wkrótce zaczęto rozgłaszać wieści o powtórnym ocaleniu.. Największe poparcie uzyskał Dymitr II Samozwaniec.

Wojny Rzeczpospolitej z Moskwą

Naprzeciw Szujskiemu z propozycją sojuszu zjawili sie bojarzy. Zawarto porozumienie, na mocy którego carem miał zostać polski królewicz Władysław Waza. Naprzeciw oddziałom wyruszył hetman Stanisław Żółkiewski. Do starcia doszło pod Kłuszynem w 1610 roku.

Fortyfikacje Smoleńska

Utrata Kremla przez polaków

Rosjanie rozpoczęli bunt i zaczęli oblegać polską załogę na Kremlu. W odniesieniu zwycięstwa bojarzy wybrali carem Michała Romanowa. To wydarzenie zakończyło Wielka Smutę. Pomiędzy walczącymi państwami zawarto rozejm w Dywilinie w 1619 roku.

Władysław IV Waza

Wojna o smoleńsk

W roku 1632 w Rzeczpospolitej przebiegała elekcja Władyslawa IV Wazy. Nowy krół przeprowadził reformy wojskowe. M. in. utworzono: oddziały piechoty i jazdy. W wyniku walk przez Moskiewskie odziały podpisano pokój w Polanowie w 1634 roku.

Wojny z Turcją w pierwszej połowie XVII wieku

NA KRESACH RZECZYPOSPOLITEJ

• Ukraina - województwo bracławskie i kijowskie
• Zaporoże (obszar nad dolnym Dnieprem) stopniowo osiedlane przez Kozaków,organizowali oni wyprawy grabieżcze.
• Stolica Kozaków zwana Siczą

PROBLEM TATARSKI I JASYR

• Między Rzeczypospolitą i Morzem Czarnym rozciągał się chanat krymski, władzę sprawowałtam tatarski chan.
• Populacja chanatu byłą bitna, stosowali łupież-cze najazdy na Rzeczpospolitą i porywali mieszkańców w niewolę czyli JASYR.
• Porywali mieszkańców Ukrainy, Podola i WołyniaAby ich uwolnić nakazywali zapłatę okupuhandlowali również ludźmi, był to łatwy i pewnyzarobek.

Przyczyny wojen z turcją

1. ekspansja turecka w Europie i naruszaniedotychczasowej polskiej strefy wpływów
2. polskie interwencje w Mołdawii - przygrani-cznym lennie tureckim
3. łupieżczwe najazdy Kozaków na ziemie Turcjilub jej lenników
4. tatarskie najazdy na państwi polsko-litewskie
5. wsparcie udzielone przez RzeczpospolitąHabsburgom w wojnie 30-letniej

Cecora

Chocim

• 100 tys.armii tureckiejprzeciwko ok.60 tys.armii państwa polsko--litewskiego
• armia turecka zatrzymanaprzez warowny obóz pod Chocimiem, zwycięstwoRzeczypospolitej

• Rzeczpospolita wkracza do Mołdawii
• Armia turecka wraz z Tatarami również wkraczają
• Staczają bitwę pod Cecorą, wojska tureckie mają kilkukrotną przewagę
• ŚMIERĆ STANISŁAWA ŻÓŁKIEWSKIEGO

KLĘSKA RZECZYPOSPOLITEJ

POKÓJ HETMAŃSKI a po 3 latach i WIECZYSTY,warunki str.178

Powstania kozackie

Przyczyny Powstań kozackich

• w rezultacie postępowania polskiej kolonizacji na Ukrainie, w prywatnych majątkach na tamtejszych mieszkańców zaczęto nakładać powinności chłopskie,
• ograniczenie rejestru kozackiego
• odrębność wyznaniowa - większość Kozaków wyznawała prawosławie i niechętnie odnosiła się do katolicyzmu i jego rosnących wpływów na Ukrainie
• odrębność etniczna

WYBUCH POWSTANIA CHMIELNICKIEGO

Największy bunt kozacki wybuchł na początku 1648r. - na jego czele stał Bohdan Chmielnicki. Zyskał on poparcie Kozaków i zawarł sojusz z chanem krymskim od którego otrzymał wsparcie w postaci oddziałów jazdy tatarskiej. Do przyczyn wybuchu powstania należały między innymi ograniczenie praw i wolności kozaków w ramach represji po przegranych buntach, wzrastający wymiar powinności pańszczyźnianych na Ukrainie narzucany przez polskich właścicieli oraz prywatny spór Chmielnickiego z Władysławem IV.

Bitwa pod Piławcami żołnierze i pospolite ruszenie uciekli z pola walki na wieść o zbliżających się oddziałach tatarskich, otwierając Chmielnickiego drogę w głąb państwa polsko-litewskiego. Oblega on Lwów i Zamość, jednak wkrótce rezygnuje ze zdobywania miast, ponieważ każde z nich zapłaciło powstańcom spory okup

nad Żółtymi Wodami, maj Rzeczypospolita poniosła porażkę w starciu z wojskami Chmielnickiego

pod Korsuniem do niewoli dostali się dwaj polscy hetmani

Od zbaraża do Batoha

• W 1649r. 120-tysięczna armia kozacko-tatarska obległa Zbaraż. W bitwie pod Zborowem, oddziały Rzeczypospolitej poniosły klęskę. Dochodzi do zawarcia ugody zborowskiej. Król Jan Kazimierz Waza .składa kozakom hojne obietnice m.in:

- powiększenie rejestru kozackiego do 40tys., -mianowanie Chmielnickiego hetmanem wojs zaporoskich, -objęcie przez biskupów prawosławnych stanowisk senatorów Ostatecznie zapisy tego dokumentu nie weszły w życie, co doprowadziło do wznowienia walk w 1651r.

Niemoc Rzeczypospolitej, która nie potrafiła wykorzystać wcześniejszych sukcesów i odnieść ostatecznego zwycięstwa potwierdziła ugoda w Żwańcu w 1653r. - na jej mocy przywrócono najkorzystniejsze dla Kozaków postanowienia ze Zborowa

• Punktem zwrotnym polskiej kampanii była zwycięska bitwa pod Beresteczkiem
• starcie pod Białą Cerkwią - kolejne przegrane starcie kozaków, zawarto tam ugodę, która znacznie ograniczyła korzystne dla nich postanowienia zborowskie

WOJNA Z MOSKWĄ

• ugoda w Perejasławiu, podpisana przez Chmielnickiego w 1654r. oznaczała wypowiedzenie wojny Rzeczypospolitej,
• Niedługo później armia moskiewska wkroczyła na Ukrainę i Litwę.
• bitwa pod Szepielewiczami - siły rosyjskie pokonały Litwinów, a następnie zdobyły Smoleńsk
• Wskutek najazdu Szwecji na Rzeczypospolitą w 1655r. Car obawiając się wzrostu potęgi szwedzkiej, zawarł rozejm z Janem Kazimierzem
• Nowy hetman kozacki - Iwan Wyhowski dążył do porozumienia z państwe polsko litewskim

• Unia w Hadziaczu w 1658r. - utworzyła się Rzeczypospolita Trojga Narodów
• Moskwa, sprzeciwiła się włączeniu ziem utaconych w Perejasławiu do Rzeczypospolitej Trojga Narodów i przystąpiła do ataku
• Wojska polsko-litewskie w 1660r. odnoszą dwa ważne zwycięstwa - pod Połonką i Cudnowem
• Wojna z Moskwą zakończyła się niekorzystnym dla Rzeczypospolitej rozejmem w Andruszowie w 1667r.

Potop Szwedzki i kryzys Rzeczypospolitej

Przyczyny potopu szwedzkiego

• państwo polsko-litewskie było osłabione wojnami i powstaniem kozackim
• szwedzi chcieli zająć nadbałtyckie polskie porty i czerpać z nich dochody
• polscy królowie z dynastii Wazów zgłaszali pretensje do korony Szwecji
• władca szwedzki dowiedział się o istnieniu silnej opozycji wobec Jana Kazimierza Wazy w Rzeczypospolitej
• rozejm ze Sztumskiej Wsi konczył się w 1661r., ale działania pokojowe prowadzonew celu jego przedłużenia utknęly w miejscu.

Potop szwedzki

Szwedzka armia zaatakowała w lipcu 1655r. z dwóch kierunków- Pomorza oraz Inflant, szybki bieg wydarzeń i postępów wroga, którego wojska zalewały kraj, spowodował, że tę wojnę nazwano poptopem szwedzkim.

WOJNA WYZWOLEŃCZA ZE SZWECJĄ

• skuteczna obrona Jasnej Góry
• podpisano traktat pokojowy w Randot
• W 1657 r. Jan Kazimierz zawarł z księciem pruskim Fryderykiem Wilhelmem traktaty welawsko-bydgoskie. Osamotniona Szwecja zaczęła ponosić klęski na lądzie i morzu. Doprowadziło to do podpisania pokoju w Oliwie w 1660r., który zakończył wojnę.

Zniszczenia wojenne były duże

• Rzeczpospolita poniosła ogromne straty, zubożenie próbowano ratować podatkiem

Plan reform Jana Kazimierza

• zwoływanie corocznych sejmów
• przyjmowanie uchwał sejmowych większością głosów
• utworzenie stałej rady rządzącej z grona posłów i senatorów
• wprowadzenie stałych podatków dotyczących szlachty oraz cła generalnego, z którego nie byłaby ona dłużej zwolniona-zwoływanie corocznych sejmów
• przyjmowanie uchwał sejmowych większością głosów
• utworzenie stałej rady rządzącej z grona posłów i senatorów
• wprowadzenie stałych podatków dotyczących szlachty oraz cła generalnego, z którego nie byłaby ona dłużej zwolniona-zwoływanie corocznych sejmów
• przyjmowanie uchwał sejmowych większością głosów
• utworzenie stałej rady rządzącej z grona posłów i senatorów
• wprowadzenie stałych podatków dotyczących szlachty oraz cła generalnego, z którego nie byłaby ona dłużej zwolniona

Rokosz Lubomirskiego Jan Kazimierz chciał przeprowadzić reformy wewnętrzne i elekcję vivente rege. Spotkało się to ze sprzeciwem szlachty, a na czele opozycji stanął Jerzy Sebastian Lubomirski. W latach 1665-1666 wybuchł tzw. Rokosz Lubomirskiego, który zakończył się przegraną wojsk królewskich pod Mątwami i ugodą. Z powodu porażki w 1668r. Jan Kazimierz abdykował.

• SYTUACJA WYZNANIOWA
• rzewiąca się ksenofobia,
• zmniejszenie się tolerancji religijnej
• - Śluby lwowskie Jana Kazimierza - pokazałojego przywiązanie do katolicyzmu

ZMIANY USTROJOWE- rozpowszechnienie zasady liberum veto, uniemożliwiało to wprowadzanie ważnych reform i sprawiło, że sejm stracił na znaczeniu

Panowanie Jana III Sobieskiego

Król "piast"

• Po abdykacji Jana Kazimierza prowadzono elekcje następnego władcy. Postanowiono powołać na tron "Piasta" czyli rodzimego kandydata.
• Ogromne poparcie szlachty uzyskał Michał Korybut Wiśniowiecki - syn Jeremiego Wiśniowieckiego.
• Szybko ujawniło się wrogie władcy magnackie stronnictwo malkontentów. Reprezentowali opcję profrancuską i dążyli do detronizacji Wiśniowieckiego. Blokowali wszelkie próby wewnętrznych reform i zrywali sejmy.
• Walka między zwolennikami i przeciwnikami władcy zaostrzyła się, gdy ożenił się z siostrą cesarza (wyraz podjęcia polityki habsburskiej)
• Obydwa stronnictwa zawiązały wtedy konfederacje - groziło to nawet wybuchem wojny domowej. Dopiero w 1673r. doszło do uspokojenia nastrojów.

Wojna z turcją

1667r. - bitwa pod Podhajami - wojska hetmana Piotra Doroszenko, który nie zgadzał się z rozejmem andruszowskim i podziałem Kozaczyzny między państwo polsko-litewskie a Moskwę przegrywają z wojskami hetmana Jana Sobieskiego

1672r. - najazd wojsk sułtana wspieranych przez Tatarów i Kozaków na płd-wsch. kresy państwa polsko-litewskiego Kapitulacja twierdzy w Kamieńcu Podolskim - podejście najeźdźców pod Lwów Oddziały Sobieskiego rozbiły czmabuły tatarskie uwalniając wielu ludzi wziętych w jasyr Zawarcie pokoju w Buczaczu: - utrata na rzecz Turcji Podola z twierdzą w Kamieńcu Podolskim, województwa bracławskiego i południowej części Ukrainy, - płacenie sułtanowi corocznego haraczu. 1673r. - bitwa pod Chocimiem - potężna armia pod wodzą Jana Sobieskiego odniosła zwycięstwo z siłami tureckimi. Wygrana nie przyniosła żadnych skutków politycznych , w tym nie zmusiła sułtana do rezygnacji z haraczu, jednak Polacy i tak nie zamierzali go płacić.

Elekcja jana III Sobieskiego i walki z turcją

• Sobieski początkowo opowiedział się za współpracą z Francją sprzymierzoną ówcześnie z Turcją i Szwecją - miało to ułatwić prowadzenie polityki bałtyckiej.
• Celem polityki Sobieskiego było przywrócenie kontroli nad Prusami Książęcymi - w których rządził władca Brandenburgii.
• W wojnie z Brandenburgią Rzeczypospolitą miały wesprzeć Francja i Szwecja.
• Ostatecznie w 1679r. - Francja, Szwecja i Brandenburgia zawierają pokój, a plany Sobieskiego zakończają się fiaskiem.

• W 1674r. - Jan III Sobieski zostaje kolejnym królem "Piastem" W tym samym roku wojska koronne odbiły wiele miejscowości na Podolu. Turcy przeprowadzają kontrofencywę, która zostaje zatrzymana.
• 1676r. - rozejm w Żurawnie

-zwrócenie Rzeczypospolitej niewielkiej części Ukrainy, lecz bez Podola i wojewódźtwa bracławskiego, -zniesienie obowiązku płacenia haraczu przez państwo polsko-litewskie

Wyprawa wiedeńska

• Wiosna 1683r. - sojusz Rzeczpospolitej z Austrią, zakładał on wzajemną pomoc w przypadku konfliktu z Turcją. 12 września 1683r. wybuchła bitwa pod Wiedniem. Rzeczpospolita pomogła Austriakom odeprzeć atak Turków.
• Miesiąc później Sobieski stoczył z Turkami dwie bitwy pod Parkanami na terytorium Węgier.
• 1684r. - powstanie Ligi Świętej, nowego sojuszu antytureckiego. W skład sojuszu wchodzily Święte Cesarstwo Rzymskie, Rzeczpospolita, Wenecja, papiestwo oraz Rosja.

Późne lata panowania sobieskiego

• Po sojuszu z Habsburgami Sobieski starał się odzyskać utracone Podole i województwo bracławskie oraz otrzymać Mołdawię jako swojego wasala.
• W międzyczasie zakończyła się wojna Rzeczypospolitej z Carstwem Rosyjskim o ziemie litewskie i ukraińskie. W 1686r. zawarto pokój Grzymułtowskiego. Na jego podstawie Rzeczpospolita utraciła zachodnie tereny Ukrainy oraz ziemi smoleńskiej i czernihowskiej. Do tego Moskwa została zobowiązana do rozpoczęcia wojny z Turcją.
• Król Sobieski zaczął wycofywać się z życia politycznego, gdy jego plany okazały się fiaskiem. Nie dożył zakończenia wojen z Turcją.
• Pogłębiający się kryzys w Turcji w 1699r. doprowadził do porażki w wojnie z Ligą Świętą. W ramach pokoju w Karłowicach Rzeczpospolita odzyskała Podole i Bracławszczyznę, Habsburgowie - Węgry i Siedmiogród, a Wenecja - Wyspy Jońskie i Peloponez. Pokój ten oznaczał koniec tureckiej ekspansji w Europie.

Barok i Sarmatyzm w Rzeczypospolitej

POCZĄTEK BAROKU W RZECZYPOSPOLITEJ

Polski barok narodził się pod koniec XVI wieku.Do rozwoju tego stylu przyczynili się m.in: - szlachta i magnateria przez zagraniczne podróże -jezuici także krzewili kanon stylu barokowego przybywając w latach 60 XVI wieku do Polski. -hojny Polski mecenat dzięki któremu powstały wspaniałe kościoły, świątynie i pałace.

Kościół św.Piotra i Pawław Krakowie

SZTUKA BAROKOWA

• wizerunek Maryi i świętych w obrazach
• okazałe obiekty z bogatym wystrojem
• kalwarie - grupy obiektów religijnych wznoszonena wzgórzach np.Kalwaria Zebrzydowska (wyszukaj!)
• portrety trumienne
• rzeżby w formie nagrobkowej

Pałac w WIlanowie

LITERATURA POLSKIEGO BAROKU

W literaturze polskiego baroku sławę zyskał Maciej Kazimierz Sarbiewski. Jako przedstawiciel baroku dworskiego zasłynął twórca kunsztownej poezji Jan Andrzej Morsztyn. Literaturą zajomwało się coraz więcej kobiet, w tym: Anna Stanisławska i Elżbieta Drużbacka. Z nurtem szlachecko -ziemiańskim związana była literatura batalistyczna, autorzy w niej opisywali swoje przezycia wojenne. Do grona twórców tego okresu zalicza się Zbigniewa Morsztyna i Wacława Potockiego. W baroku rozwinęło się również pamietnikarstwo, czeo dowodem sa opisy życia Jana Chryzostoma Paska. Chatrakterystyczne było równiez stosowanie makaronizmów, czyli wplatanie słów w języku obcym, najczęściej łacińskim.

Pałac w Wilanwie

NAUKA I OŚWIATA

Hebiarz liczący 5 tyś. słó opublikowal Kasper Niesiecki.W szkolnictwie, szczególnie od drugiej połowy XVII w., coraz widoczniejsze były przejawy upadku. Najbardziej rozpowszechnionym typem szkoły średniej stały się kolegia zakonne. Innowiercy uczęszczali do znanych w Europie gimnazjów protestankich. Z kolei dziewczęta zdobywały edukację na tzw. pensjach.

SARMATYZM

Sarmatyzm W XVII w. upowszechnił się mit sarmacki, wywodzący pochodzenie szlachty od plemion Sarmatów. Wiązano z nim również pochwałę „złotej wolności”, czyli przywilejów nadanych tej warstwie społecznej. Szlachta uważała też Rzeczpospolitą za przedmurze chrześcijaństwa, w czym utwierdzały ją wojny prowadzone z muzułmanami.