L śr

Literatura średniowiecza

Cechy charakterystyczne literatury średniowiecznej : dwujęzyczność, dydaktyzm, alegoryczność

W średniowieczu do najlepiej wykształconej warstwy społecznej należało duchowieństwo. Stąd też to duchowni tworzyli kulturę i wpływali na jej kształt. Dlatego większość dzieł tworzona była po łacinie (która była oficjalnym językiem liturgii kościelnej), co pomagało w ich odbiorze we wszystkich krajach (uniwersalizm). Z czasem zaczęły się kształtować języki narodowe. Dorobek literacki średniowiecza był więc dwujęzyczny – powstałe wtedy teksty można podzielić podzielić na te napisanie po łacinie i w językach narodowych.

Podstawowym celem literatury średniowiecznej był dydaktyzm - wychowywanie, budowanie ładu moralnego, potępianie zła i pokazywanie ideałów dobrego postępowania. W utworach często pokazywane są wzorce dobrego postępowania, tzw. wzorce parenetyczne.

Alegoryczność - od alegoria (z gr. „allegoria” oznacza „mówić nie wprost, w przenośni”) - jest to motyw lub zbiór motywów (mała scena, fragment akcji, obraz poetycki, obrazek narracyjny, obraz malarski) posiadający głębsze, szersze, bardziej abstrakcyjne znaczenie od przedstawianego dosłownie. Rzeczy widzialne, zmysłowe, traktowano jako znaki tego, co niewidzialne. Cały świat uważano za Bożą księgę, napisaną przez Stwórcę w tajemniczym alfabecie, wymagającym odczytania go. Pewne przedmioty, zwierzęta czy kolory miały konkretne znaczenia alegoryczne, raczej stałe, zakorzenione w kulturze. I tak np. biel oznaczała dziewictwo, czerwień – miłość, żółć – zdradę, drabina – drogę do nieba, lilia – czystość, lew, pychę, las – grzech pokusy świata. Alegorie obecne były zarówno w literaturze (dużo znajduje się ich w Boskiej Komedii Dantego i w Opowieściach Okrągłego Stołu), jak i w sztuce, zwłaszcza w malarstwie.

Tematyka dzieł:

• pareneza - wzór władcy, rycerza - w kronikach, eposach rycerskich, ascety w żywotach świętych
• miłość dworska
• krucjaty, turnieje rycerskie
• śmierć, zaświaty
• tematyka religijna.

Formy rozpowszechniania literatury

Kultura rycerska stworzyła nowe formy życia towarzyskiego. Ludność chętnie zaczęła chodzić na zamki, by tam słuchać opowieści o wielkich bitwach i odważnych rycerzach. Na zamkach można było spotkać wędrowne trupy aktorów i bardów. W Niemczech zwano ich minnesingerami, we Francji trubadurami lub truwerami, na Litwie wajdelotami, w Skandynawii – skaldami, a w Polsce byli rybałci. Wykonywali pieśni sławiące rycerskie wyprawy. Legendy i pieśni, które wykonywano na zamkach, były najczęściej anonimowe. Ich pieśni miały dwojaką formę – ballad rycerskich oraz eposów rycerskich.

Biblia pauperum (z łac. Biblia ubogich) to określenie średniowiecznego rodzaju książki zawierającej graficzne przedstawienia scen ze Starego i Nowego Testamentu. Obok ilustracji znajdowały się krótkie objaśnie.nia, które miały służyć jako namiastka lektury Pisma Świętego. Rolę Biblii pauperum pełniły malowidła naścienne w kościołach.

Średniowieczne odmiany pisarstwa

Pieśń o czynach

Chanson de geste (dosł. pieśń o czynach ) - epos rycerski, który opowiada o czynach i przygodach historycznych i legendarnych bohaterów. Do najbardziej znanego chanson de geste należy Pieśń o Rolandzie. Do innych znanych eposów należą: O królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu (angielski), Pieśń o Nibelungach (niemiecki), Pieśń o Cydzie (hiszpański), Słowo o wyprawie Igora (ruski).

Romanse rycerskie

W XIII i XIV wieku w literaturze zaczęły dominować romanse rycerskie, oparte na podobnych wątkach co eposy, ale przedstawiające innego bohatera. Nie był to już zimny i wyrafinowany rycerz, ale czuły (choć nadal waleczny) kochanek. Najbardziej znanym romansem rycerskim są Dzieje Tristana i Izoldy.

Hagiografia - żywoty świętych

Hagiografia jest to nurt literatury średniowiecznej, który zajmował się opisem żywotów świętych ( z gr. hagios - święty). Utwory o zabarwieniu hagiograficznym pisano w celach parenetycznych, dydaktycznych. Przykładem są Legenda o św. Aleksym i Kwiatki św. Franciszka z Asyżu.

Kroniki - historiografia

Dzieła historyczne, kronikarskie, były doskonałym sposobem nauki wzorców osobowych. Historia była bowiem uważana za zbiór wzorców godnych naśladowania, stale aktualnych. W historii ważne były nie tyle zmiany i procesy, co postawy, dokonania, gesty, charaktery. Polskie kroniki średniowieczne:

• Kronika Galla Anonima
• Wincentego Kadłubka
• Jana Długosza.

Śmierć i zaświaty

- motyw w literaturze i sztuce

Człowiek średniowiecza traktował śmierć jako naturalny etap w życiu. Był oswojony z umieraniem, bowiem śmierć towarzyszyła każdemu od najmłodszych lat – na oczach wszystkich umierali członkowie rodzin, na ulicach umierali biedacy i żebracy. W średniowieczu przeszły przez Europę wielkie zarazy, które z jednej strony znieczuliły ludzi na widoki agonii, a z drugiej strony uświadomiły im nieuchronność ludzkiego umierania. Śmierć była dla człowieka tylko zmianą jakościową – przejściem do innego, lepszego świata, a nie końcem życia. Stąd też przerażeniu towarzyszyła swoista fascynacja motywem śmierci. Śmierć była w Średniowieczu przedstawiana na różne sposoby: kościotrup z kosą, rozkładające się ciało, śmierć prowadząca w makabrycznym korowodzie przedstawicieli wszystkich stanów - tzw. taniec śmierci (dance macabre),"sztuka umierania" (ars moriendi) - śmierć osób cnotliwych przedstawiana była jako moment szczególny, odpowiednio wyreżyserowany.

Dramat średniowieczny

dramat liturgiczny, misterium, moralitet

Genezy średniowiecznego dramatu należy dopatrywać się we wpisanych w rok kościelny obrzędach liturgicznych, które były teatralizowane. Do najważniejszych należy zaliczyć procesję Niedzieli Palmowej, nawiedzenie grobu Chrystusa i inne związane w Wielkim Tygodniem oraz jasełka – obrazy stajenki betlejemskiej, wzbogacane śpiewem i grą aktorską. Tego typu twórczość sceniczną, związaną ściśle z obrzędami Kościoła nazywamy dramatem liturgicznym.

Misterium przedstawiało różne sceny biblijne i apokryficzne, a także fakty z żywotów świętych. Misterium początkowo odgrywano w kościołach, potem przeniosło się na plan miejski. Przestrzeń sceniczna miała charakter symultaniczny – widz mógł jednocześnie oglądać wydarzenia rozgrywające się na różnych planach. Misteria stanowiły sztukę społeczności miejskich. Jedynym zachowanym polskim misterium jest Historyja o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim Mikołaja z Wilkowiecka.

Moralitety tworzono dla przedstawienia istoty ludzkiej wobec wyboru i skutków zbawiennego lub zgubnego postępowania. Moralitet był zwykle schematyczny, przejrzysty w intencjach i budowie, miał jasno określony wydźwięk dydaktyczny. Jego bohaterem był tzw. everyman – człowiek-każdy, człowiek uniwersalny, na którego miejscu mógł postawić się każdy widz. Bohater ten był stawiany wobec upersonifikowanych (uosobionych) mocy dobra i zła, które wpływały na jego życie.