7

Jak opisywać wypowiedzenie wielokrotnie złożone

Już wiemy, że zdania w tekstach łączą się ze sobą w porządku współrzędnym (np. Czytam i się uczę) lub nadrzędno‑podrzędnym (Kiedy czytam, muszę mieć ciszę). W tekstach pisanych (np. literackich) te połączenia zazwyczaj dotyczą nie tylko dwóch zdań, ale nawet kilku. Dlatego w tej części poznamy sposoby opisu wypowiedzeń, które nazywamy wielokrotnie złożonymi. Będziemy poznawać również metody ich opisu, które polegają na przygotowaniu wykresu przypominającego układ schodkowy. Taki wykres nazywamy konturem zdania.

Już wiesz

1) Przypomnij sobie z poprzednich lekcji rodzaje zdań podrzędnych (podmiotowe, orzecznikowe, przydawkowe, dopełnieniowe i okolicznikowe), zdań współrzędnych (łączne, przeciwstawne, wynikowe, rozłączne). Znajdź je w dłuższych wypowiedzeniach: Kiedy wyjechał, miała wrażenie, że w całym mieście zrobiło się cicho i nawet mniej wron lata po niebie. Borys Pasternak, Doktor Żywago Wszyscy ci ludzie znali się nawzajem, nawoływali się z daleka, witali. Borys Pasternak, Doktor Żywago 2) Zaznacz wszystkie spójniki, zaimki (czyli wskaźniki zespolenia) oraz przecinki, za pomocą których łączą się zdania składowe w wypowiedzeniu złożonym: Wciąż stałem zapatrzony we wspomnienie pani baronowej, którą widziałem zaledwie kilka razy w życiu i zawsze przedstawiała mi się jako osoba bardzo ekscentryczna.

Jak opisywać wypowiedzenie wielokrotnie złożone

Analiza wypowiedzenia wielokrotnie złożonego nie różni się zbytnio od opisu zdań złożonych, które składają się z dwóch połączonych jednostek. Spróbujmy – krok po kroku – odczytać porządek składniowy w poniższym wypowiedzeniu:

Po długiej wyprawie dotarłem wreszcie do domu i opowiedziałem moim rodzicom, co się wydarzyło podczas wycieczki, na którą jechałem z wielką radością.

KROK 1. Szukamy wszystkich zdań składowych, z których składa się wypowiedzenie złożone.

Nie jest to skomplikowane. Na początek trzeba przecież znaleźć czasowniki. Tyle powinno być krótszych zdań złożonych w jedno dłuższe wypowiedzenie, ile jest czasowników (czyli orzeczeń). Wiemy przecież, że bez czasownika nie ma zdania. Musimy jednak pamiętać, że w długim zdaniu mogą być ukryte także równoważniki (np. te, które zawierają imiesłowy przysłówkowe).

Po długiej wyprawie dotarłem wreszcie do domu i opowiedziałem moim rodzicom, co się wydarzyło podczas wycieczki, na którą jechałem z wielką radością.

Skoro już znaleźliśmy czasowniki (dotarłem, opowiedziałem, wydarzyło się, jechałem) – a pełnią one w powyższym zdaniu funkcję orzeczeń – próbujemy znaleźć granice między zdaniami. Zwykle przebiega ona w miejscach, w których pojawiają się przecinki (czasem myślniki) lub wyrazy spajające zdanie (spójniki lub zaimki). Warto również od razu ponumerować kolejne zdania składowe:

Po długiej wyprawie dotarłem wreszcie do domu i opowiedziałem moim rodzicom, co się wydarzyło podczas wycieczki, na którą jechałem z wielką radością.

Zobacz

KROK 2. Wyznaczamy wskaźniki zespolenia (powiązania między zdaniami) i określamy zdanie główne.

W każdym zdaniu wielokrotnie złożonym pojawia się jedno samodzielne zdanie, do którego odnosi się treść pozostałych. Jest to inaczej zdanie główne. Poznajemy je po tym, że najczęściej nie zawiera wskaźników zespolenia (czyli spójników lub zaimków), a poza tym ma treść, którą można by – bez kłopotów komunikacyjnych – zamknąć w tym zdaniu. Pozostałe zdania można by wykreślić, a sens zdania głównego by się nie zmienił. Trzeba jednak pamiętać, że zdanie główne może zawierać słowa, które odnoszą się do kolejnych zdań (* pójdę do kina, *wysłucham koncertu):

Po długiej wyprawie dotarłem wreszcie do domu (1) i opowiedziałem moim rodzicom, (2) co się wydarzyło podczas wycieczki, (3) na którą jechałem z wielką radością. (4)

SPRAWDŹ

Warto również zaznaczyć wskaźniki zespolenia:

W naszym wypowiedzeniu są nimi:

„i” – spójnik współrzędności, „co” – zaimek, „na którą” – połączenie zaimka z przyimkiem

Po długiej wyprawie dotarłem wreszcie do domu (1) i opowiedziałem moim rodzicom, (2) co się wydarzyło podczas wycieczki, (3) na którą jechałem z wielką radością. (4)

KROK 3. Rysujemy wykres zdania, na którym przedstawiamy układ zdań składowych.

Wiemy już, że zdania mogą występować w dwóch rodzajach: podrzędnie złożonym,

Pomocne w rozpoznaniu tych rodzajów okazują się wskaźniki zespolenia. Chodzi o: - spójniki współrzędności (np. i, oraz, lecz, albo, więc), które wprowadzają nowe zdania współrzędne; - spójniki podrzędności (np. ponieważ, gdyż, że, jeśli, kiedy, mimo że), które rozpoczynają zdania podrzędne; - zaimki (np. który, co, jaki), które pojawiają się w zdaniach podrzędnych.

Oczywiście, relacje między zdaniami nie dotyczą wyłącznie gramatyki. Odnoszą się one również do treści całego wypowiedzenia. Aby lepiej zrozumieć składnię zdania, warto zapytać dodatkowo o treść zdań nadrzędnych:

Po długiej wyprawie dotarłem wreszcie do domu (1) i opowiedziałem moim rodzicom, (2) (co opowiedziałem?) co się wydarzyło podczas wycieczki, (3) (której wycieczki?) na którą jechałem z wielką radością. (4)

W naszym wypowiedzeniu kolejne zdania składowe układają się w następującym porządku:

Zdanie (1) to zdanie główne. Zdanie (2) jest współrzędne do zdania (1) – rozpoznajemy ten układ po spójniku „i”. Zdanie (3) jest podrzędne do zdania (2) – rozpoznajemy ten układ po zaimku „co” oraz pytaniu, które możemy zadać do zdania (2): co? Zdanie (4) jest podrzędne do zdania (3) – rozpoznajemy ten układ po zaimku (i przyimku) „na którą” oraz pytaniu odnoszącym się do treści zdania (3): której?

Oto wykres tego wypowiedzenia:

(1)

(2)

(3)

(4)

KROK 4. Określamy rodzaj poszczególnych zdań składowych .

W tym miejscu scalamy całą naszą wiedzę o zdaniach:

- podrzędnych – są one podmiotowe, orzecznikowe, przydawkowe, dopełnieniowe, okolicznikowe (które mają różne odmiany), - współrzędnych – są one łączne, przeciwstawne, rozłączne, wynikowe. Wiemy również, że w złożonych wypowiedzeniach mogą się pojawiać imiesłowowe równoważniki zdania (zaznaczamy je na wykresach linią falistą). Są one zawsze złożone podrzędnie. W określaniu typu zdań bierzemy pod uwagę: - pomocne pytanie, które nawiązuje do jakiegoś wyrazu ze zdania nadrzędnego, - rodzaj spójnika lub zaimka, za pomocą którego łączą się zdania.

W naszym wypowiedzeniu pojawiają się następujące typy wypowiedzeń:

(1)

(2)

zdanie współrzędne łączne

co?

(3)

zdanie podrzędne dopełnieniowe

której?

(4)

zdanie podrzędne przydawkowe