Gady

Gady

Biologia kl. VI

I Gady – kręgowce, które wyszły na ląd

• Gady przez ponad 200 milionów lat były panami lądów, mórz, a przez pewien czas nawet powietrza. Jednak 66 milionów lat temu wyginęły dinozaury i większość przedstawicieli pozostałych grup gadów. Do czasów współczesnych przetrwały wywodzące się od nich ssaki i ptaki oraz kilka grup stosunkowo niewielkich gadów, które obecnie znamy.

Gromada: Gady

• Rzędy:
• Węże - gady pozbawione nóg. Poruszają się poprzez wyginanie ciała oraz dzięki tarczkom na brzusznej stronie ciała.
• Jaszczurki - zwykle mają kończyny. Niektóre są beznogie – odróżniają się od węży brakiem tarczek na brzuchu.
• Żółwie - wyróżniają się ciałem pokrytym pancerzem złożonym z dużych tarcz.
• Krokodyle - przypominają duże jaszczurki, ale ich ciało pokrywają twarde rogowe tarczki.

Gdzie żyją gady?

• Gady podobnie jak płazy są kręgowcami zmiennocieplnymi.
• Zamieszkują wszystkie kontynenty z wyjątkiem Antarktydy. Są zwierzętami wybitnie ciepłolubnymi, zdolnymi do przeżycia nawet w gorącym pustynnym klimacie.
• Całoroczną aktywność wykazują jedynie w klimacie gorącym. Zaś w umiarkowanym są aktywne tylko przez ciepłą część roku. W okresie zimowym zapadają w stan odrętwienia.
• Są kręgowcami, które przystosowały się do życia na lądzie. Występują jednak wśród nich gatunki, zwłaszcza zaliczające się do żółwi, węży i krokodyli, które znaczną część życia spędzają w środowisku wodnym.

Odżywianie

Większość gadów jest drapieżnikami.

Zwykle żywią się owadami i małymi ssakami.

Krokodyle, duże jaszczurki i niektóre duże węże potrafią polować na większe zwierzęta, głównie ssaki. Nie umieją żuć, dlatego trawienie połkniętej zdobyczy zajmuje im wiele dni, a nawet tygodni.

Przed polowaniem, by zapewnić sprawność zmarzniętym w nocy mięśniom, wylegują się na rozgrzanych kamieniach. Dopiero gdy się ogrzeją, mogą aktywnie poszukiwać pokarmu.

Niektóre żółwie i jaszczurki żywią się roślinami

Budowa gadów

• Budowa ciała gadów jest typowa dla kręgowca lądowego.
• Wyróżniamy u nich głowę, tułów i ogon oraz 2 pary kończyn.
• Kończyny znajdują się pod tułowiem, co umożliwia uniesienie ciała ponad powierzchnię ziemi i usprawnia poruszanie się po lądzie. Wyjątek stanowią pełzające na brzuchu węże i nieliczne beznogie jaszczurki.
• Gady zwykle posiadają zielone lub szare ubarwienie maskujące, które pozwala im unikać ataków ze strony drapieżników oraz ułatwia polowanie.
• Jaskrawe ubarwienie odstraszające, zwłaszcza węży, ostrzega o ich jadowitości.

Przystosowania do życia na lądzie

• Ciało pokryte jest grubą, suchą skórą, która nie przepuszcza wody i gazów. Zapobiega przed nadmierną utratą wody z wnętrza organizmu.
• Ciało pokrywają wytwory naskórka w postaci łusek i tarczek. Rogowe łuski i twarde tarczki tworzące pancerz chronią przed uszkodzeniami i utratą wody. Łuski występują u jaszczurek i węży (są ze sobą ruchomo połączone co zapewnia sprawne poruszanie się. Tarczki występują u żółwi i krokodyli. U żółwi wysycone są solami wapnia, co zapewnia im dodatkową twardość – pancerz).
• Powieki chronią oczy przed uszkodzeniami, umożliwiają też ich oczyszczanie i nawilżanie.
• Dobrze rozwinięte narządy zmysłów. Właściwą orientację w środowisku zapewniają im wzrok i zmysł chemiczny. 
• Dobrze umięśnione kończyny unoszą ciało ponad powierzchnię, co sprawia że poruszają się szybko i zwinnie.
• Pazury chronią ostatnie odcinki palców i odgrywają ważną rolę w poruszaniu się. Są wykorzystywane do ataku, obrony i kopania nor.
• Oddychają za pomocą gąbczastych płuc - TYLKO! Płuca mają cienkie, silnie umięśnione ściany i gąbczastą budowę, Wnętrze podzielone jest na komory, co zwiększa powierzchnię wymiany gazowej.

Rozmnażanie się i rozwój gadów

• Są rozdzielnopłciowe.
• Przechodzą rozwój prosty – co to znaczy?
• W przeważającej większości są jajorodne (niewiele gatunków jest jajożyworodna).
• Zapłodnienie wewnętrzne (połączenie komórki jajowej i plemnika ma miejsce we wnętrzu organizmu samicy).
• Samice składają jaja zawsze na lądzie (wybierają miejsca ustronne i dobrze nasłonecznione. Zarodek rozwijający się w jaju musi mieć zapewnioną odpowiednią wysoką temperaturę).
• Potomstwo jest podobne do rodziców i niemal od razu zdolne do samodzielnego życia.
• Większość gadów nie opiekuje się potomstwem i jajami (do wyjątków należą krokodyle).

Rozwój zarodka gada przebiega wewnątrz jaja

• Jaja przed wyschnięciem chroni skórzasta lub wapienna osłonka jajowa.
• Znajdujący się w jaju zarodek otoczony jest przez 3 błony płodowe: owodnię, kosmówkę i omocznię.
• Kosmówka, znajduje się na zewnątrz. Do jej głównych zadań należy wymiana między zarodkiem a środowiskiem zewnętrznym takich substancji, jak woda i gazy oddechowe.
• Omocznia, w jej wnętrzu gromadzą się wytworzone przez zarodek zbędne produkty przemiany materii.
• Owodnia, tworzy zamknięty, wypełniony płynem pęcherz, który zabezpiecza zarodek przed wysychaniem i wstrząsami.
• Zarodek podczas rozwoju w jaju odżywia się substancjami pokarmowym zmagazynowanymi w woreczku żółtkowym.

Co jest najważniejsze?

Gady to kręgowce zmiennocieplne.

Większość z nich żyje na lądzie, niewielka część prowadzi tryb życia wodny lub wodno – lądowy.

Mają grubą, suchą skórę, w której znajdują się łuski i tarczki.

Skóra gadów nie uczestniczy w wymianie gazowej, jedynym narządem oddechowym są gąbczaste płuca.

Rozmnażają się na lądzie; są najczęściej jajorodne. Występuje zapłodnienie wewnętrzne.

II Przegląd systematyczny gadów

• Gady dominowały na Ziemi ponad 300 mln lat temu! Obecnie żyje ich już tylko tysięcy gatunków. Najliczniejszy rząd stanowią jaszczurki
• Poszczególne rzędy gadów różnią się znacznie pod względem budowy zewnętrznej – stąd łatwo je rozpoznać.
• W Polsce żyje 9 gatunków gadów, wszystkie podlegają ochronie gatunkowej.

Jaszczurki

• Mają wydłużone ciało zróżnicowane na głowę, tułów i ogon.
• Większość gatunków posiada 2 pary kończyn. Sprawnie biegają, skaczą oraz wspinają się.
• W Polsce występują 4 gatunki:
• Jaszczurka zwinka ( to najbardziej pospolita w Polsce jaszczurka, pięknie ubarwiona. Grzbiet ma brązowy z rzędem plam, boki są zielone).
• Jaszczurka zielona (to największa nasza jaszczurka. Samce są zwykle zielone, czasem nakrapiane ciemnymi plamkami, samice mają kolor szaro-zielony z ciemnymi plamami, a wzdłuż grzbietu przebiegają 2 rzędy jasnych linii).
• Jaszczurka żyworódka (zwana żyworódką ma ciało brązowe z trzema rzędami plam, które czasem zlewają się ze sobą, tworząc wzdłuż ciała jasne linie).
• Padalec zwyczajny (mimo, iż nie ma odnóży, to gad należący do jaszczurek. Ma wężowate ciało. Kolor ciała to brąz w różnych odcieniach. Wzdłuż grzbietu czasem biegną dwie ciemne linie. Łatwo odróżnić go od węży gdyż nie ma wyodrębnionej głowy).

Jaszczurki w Polsce

Jaszczurka zwinka(Lacerta agilis)

Jaszczurka żyworódka(Lacerta vivapara)

Jaszczurka zielona(Lacerta viridis)

Padalec zwyczajny(Anguis fragilis)

Węże

• Mają wydłużone ciało pozbawione kończyn.
• Ich głowa jest niewielka.
• Walcowaty tułów przechodzi w ogon.
• Przemieszczają się ruchem wijącym, wyginając ciało na boki.
• W Polsce żyją 4 gatunki węży:
• Wąż eskulapa (poluje na jaszczurki, inne węże, pisklęta ptaków, myszy. Swoje ofiary dusi splotami ciała i połyka. Jest największym z polskich węży, dorasta do 2 m długości).
• Gniewosz plamisty (jest najmniejszy spośród naszych rodzimych węży. Jego podstawowym pokarmem są jaszczurki).
• Zaskroniec zwyczajny (dobrze pływa i nurkuje, żywi się płazami. Chwyta swoje ofiary i połyka żywe. Posiada 2 żółte plamy znajdujące się po bokach głowy).
• Żmija zygzakowata (jedyny jadowity gad zyjący w Polsce. W czasie polowania posługuje się głównie węchem. Uśmierca ofiary ukąszeniem w czasie którego wstrzykuje jad).

Węże w Polsce

Gniewosz plamisty(Coronella austriaca)

Zaskroniec zwyczajny(Natrix natrix)

Żmija zygzakowata(Vipera berus)

Wąż eskulapa(Elaphe longissima)

Żółwie

• Mają gruby i cieżki pancerz, który okrywa cały tułów.
• U gatunków lądowych kończyny są słupowate i przypominają nogi słonia.
• U gatunków morskich są podobne do wioseł.
• W Polsce występuje 1 gatunek żółwia:
• Żółw błotny (żyje w płytkich zbiornikach wodnych; poluje na kijanki, owady, ślimaki, małże, małe ryby i płazy. Jest długowieczny, żyje ok. 120 lat. Jest spotykany tylko w rezerwatach przyrody).

Żółw błotny

• Żółw błotny(Emys orbicularis)

Krokodyle

• Są to największe i najcięższe gady.
• Kończyny są stosunkowo krótkie, pomiędzy palcami tylnych kończyn występują błony pławne.

Znaczenie gadów

1. W przyrodzie – odżywiają się różnymi zwierzętami i są pokarmem dla innych
2. Dla człowieka – zagrożenie, zjadają szkodniki lasów i upraw, z jadów węży produkuje się lei i kosmetyki, są pożywieniem człowieka, skóry do wyrobu torebek, butów i pasków
3. Główne zagrożenia i sposoby ochrony – zagrożeniem głównym jest człowiek (zabieranie siedlisk, zabijanie i chwytanie rzadkich gatunków), ochrona – dbanie o miejsca bytowania i rorodu