SŁOWOTWÓRSTWO

Słowotwórstwo

czyli nauka o tworzeniu wyrazów

Spis treści

Budowa i znaczenie wyrazów

Budowa definicji słowotwórczej

Kategoria słowotwórcza

Wyrazy podzielne i niepodzielne słowotwórczo

Podstawa słowotwórcza i formant

Kategorie słowotwórcze

Rodzina wyrazów

Oboczności

Wyrazy złożone

Wyrazy podstawowe i pochodne

Rodzaje formantów

Budowa i znaczenie wyrazów

Każdy z was potrafi podać jakieś wyrazy z codziennego języka, np.: piękny, dom, stoi, na, wzgórzu, w, ogrodzie. Wyraz to zespół głosek lub głoska mająca znaczenie. Wyrazy są znakami: przedmiotó, ilości, czynności. Są znakami, czyli coś znaczą, np. tygrys, dom. Czy jednak wszystkie wyrazy znaczą w ten sam sposób? Czy można narysować to, co znaczą wyrazy: w, nad, pod, i, zaraz, potem, od, po? Nie, a to dlatego, że są wyrazy samodzielne znaczeniowo i niesamodzielne, tzn. takie, które same nic nie znaczą, ale za pomocą tych słów określamy np.: relacje między przedmiotami, kolejność wydarzeń itp.

Wyrazy podzielne i niepodzielne słowotwórczo

Na ogół możemy zrozumieć znaczenie wyrazu dzięki temu, że potrafimy odnieść je do innych słów, np. latawiec to coś, co lata, kotek to mały kot. Ale już sam wyraz kot trudno określić w ten sposób. Takie relacje między wyrazami - ich wzajemne określanie się nazywamy słowotwórczym znaczeniem wyrazu. UWAGA! Wyrazy, których nie możemy odnieść do innych wyrazów, są niepodzielne słowotwórczo. Należą do niech wszystkie wyrazy niesamodzielne znaczeniowo, np.: na, w, pod, i itd. Wyrazy, które mają samodzielne znaczenie i które potrafimy odnieść do innych wyrazów, są podzielne słowotwórczo, ale o tym póżniej.

Rodzina wyrazów

Wyrazy nie lubią samotności, toteż egzystują w gromadach, można rzec, że żyją całymi rodzinami, tzn, bywają ze sobą spokrewnione, jak wyrazy: dom, domator, domowy, domownik, domek, domisko, które pochodzą od wyrazu dom. Zauważ, że cząstka "dom" znajduje się w każdym z nich. Podobnie wyrazy: starość, starzec, staruszek, staruszka albo: góry, góral, góralska, góralka, górska. ZAPAMIĘTAJ! Rodzina wyrazów to zespół wyrazów pokrewnych, podobnych znaczeniowo. Wszystkie wyrazy jednej rodziny mają wspólną cząstkę. https://www.mystorybook.com/books/789441

Wyrazy podstawowe i pochodne

Podobnie jak w ludzkiej rodzinie, tak i w rodzinie wyrazów bywa ktoś starszy, ktoś młodszy, ktoś pochodzi od kogoś (np. córka pochodzi od swoich rodziców, a jeden wyraz od innego), ktoś jest z kimś w bliższych lub dalszych stosunkach. W zależności od wzajemnych relacji w rodzinie wyrazów wyróżniamy wyrazy podstawowe i pochodne. ZAPAMIĘTAJ! Wyrazy utworzone od innych słów to WYRAZY POCHODNE. Wyrazy, od których utworzono wyrazy pochodne to WYRAZY PODSTAWOWE

Budowa definicji słowotwórczej

Aby ustalić, który z wyrazów jest podstawowy, a który pochodny, należy ułożyć definicję słowotwórczą, tzn. tak zdefiniować dany wyraz pochodny, by znaleźć jego wyraz podstawowy, np.: rybak - ten, kto łowi ryby; palacz - ten, kto pali; piesek - mały pies; samolot - to, co samo lata. Przeważnie każdy wyraz pochodny jest tworzony od jakiegoś wurazu podstawowego, np. rybak - pochodzi od słowa ryba, kotek - pochodzi od słowa kot, ale zdarza się, że dwa wyrazy podstawowe łączą się, by utowrzyć nowy wyraz, np. golibroda - pochodzi od wyrazów golić i broda (ten, kto goli brodę), szybkobiegacz - od wyrazów szybko i biegać (ten, kto szybko biega), samochód - od wyrazów sam i chodzić (to, co samo chodzi).

Budowa definicji słowotwórczej

UWAGA!Chociaż w definicji słowotwórczej zamieszczamy odmienne formy gramatyczne wyrazów podstawowych, przy analizowaniu bierzemy pod uwagę ich formy podstawowe: *dla rzeczownika - mianownik liczby pojedynczej; *dla przymiotnika - mianownik liczby pojedynczej, stopień równy; dla czasownika - bezokolicznik Wyraz pochodny pochodzi od jakiegoś wyrazu, ale może być także wyrazem podstawowym dla innego wyrazu. Układając definicję słowotwórczą, pamiętaj - szukamy najbliższego pokrewieństwa

góra

góral - "ten, kto mieszka w górach"

góralka - "kobieta góral"

podstawa słowotwórcza i formant

Analiza słowotwórcza wyrazów polega na porównywaniu ze sobą wyrazów: podstawowego i pochodnego. W wyrazach pochodnych wyróżniamy dwa człony: podstawę słowotwórczą i formant. Podstawa słowotwórcza to część taka sama w wyrazie podstawowym i pochodnym. Formant to część dodana do wyrazu podstawowego, dzięki której tworzymy nowy wyraz. Spróbujmy wyróżnić podstawę słowotwórczą i formant w następujących wyrazach: pomidorek - "mały pomidor" --> definicja słowotwórcza pomidor -->podstawa słowotwórcza -ek --> formant pomidor --> wyraz podstawowy

Obocznośći

Potrafisz już ustalić wyrazy podstawowe i pochodne, umiesz także skonstruować definicję słowotwórczą. Spróbujmy więc razem, niczym prawdziwi językoznawcy, dokonać analizy słowotwórczej wyrazu. Szukamy podstawy słowotwórczej. Zaczynamy od wyrazu podstawowego - zioło. Część niezmienna w tym wyrazie to zioło, -o jest końcówką, która ulegnie zmianie podczas odmiany tego rzeczownika przez przypadki (jeśli nie wierzysz, sprawdź!). Jest to tzw. końcówka fleksyjna. Teraz bierzemy pod uwagę wyraz pochodny - zielnik. Znajdujemy tu bardzo podobną do zioł- cząstkę ziel-. Zestawiamy jeWyraz podstawowy Wyraz pochodnyzioł- ziel- Co się zmimeniło? o -------------------> e ł -------------------> l

Obocznośći

Porównując obie podstawy, zauważamy, że -o zmieniło się w -e, -ł- w -l-. Nastąpiła wymiana głosek w obrębie podstawy słowotwórczej (lub tematu słowotwórczego - obie nazwy są poprawne). Takie wymiany nazywamy obocznościami. UWAGA! Pamiętaj, że głoski wymieniają się tylko w obrębie swojej klasy, tzn. samogłoska może wymienić się na inną samogłoskę, a spółgłoska na inną spółgłoskę, ale nigdy nie można wymienić spółgłoski na samogłoskę. Zazwyczaj jedna głoska wymienia się na inną. Wyjątkiem jest tu "e", które w niektórych przypadkach znika bez śladu. Rozróżniamy oboczności: spółgłoskowe, np.: s : ś, t : ć, d : dź, b : b' (bi), gloska twarda do głoski miękkiej samogłoskowe, np.: e : a, o : ó, ę : ą oraz e :0 (e do zera morfologicznego, czyli ta sytuacja, w której e "znika").

Rodzaje formantów

kategoria słowotwórcza

Zapamiętaj! Zbiór wyrazów pochodnych o tym samym lub podobnym znaczeniu ogólnym, utworzonych od różnych częsci mowy za pomocą różnych formantów, nazywamy kategorią słowotwórczą. Kategorie: 1. nazwy miejsc, np. księgarnia, palarnia, cukrownia, trawnik, lotnisko, skarbnica 2. nazwy czynności, np. bieganie, czytanie, wożenie, ćwiczenie, picie, mycie 3. nazwy cech abstrakycjnych, np. szarość, białość, dobroć, miłość, smutek 4. nazwy wykonawców czynności, np. biegacz, rybak, mleczarz, oskarżyciel; 5. nazwy narzędzi, np.: imadło, kosiarka, grzałka; 6. nazwy nosicieli cech, np. głupiec, mędrzec, siłacz; 7. nazwy mieszkańców, np.: krakowianin, warszawiak, Litwin, Japończyk; 8. nazwy żeńskie, np.:studentka, malarka, dozorczyni; 9. nazwy zdrobnień, np.:stolik, synek, słonko, główka; 10. nazwy zgrubień, np.: domisko, psisko.

Wyrazy złożone

Wiesz już, że nowy wyraz może powstać od: a. innego wyrazu (np.: kwiatek - "mały kwiat"); b. wyrażenia przyimkowego (np. zagłówek - "coś za głowę"); c. dwóch wyrazów (np.: prostokąt - "coś, co ma proste kąty"). Wśród wyrazów złożonych wyróżniamy złożenia, zrosty i zestawienia. Tworzenie każdego z nich przebiega nieco inaczej.

Wyrazy złożone

Na przykład wiercipięta (wiercić + pięta). Odcinamy końcówkę fleksyjną w wyrazie wiercić, pozostaje nam wierc i do wyrazu pięta (drugiej podstawy słowotwórczej) dodajemy wrostek -i-. Jeśli człony złożenia są równorzędne, należy zapisywać je z łącznikiem, np. biało-czerwony. Jeżeli zaś jeden człon złożenia jest określeniem drugiego, złożenie takie należy zapisać łącznie, np. niebieskooki.

ZŁOŻENIA

Wyrazy złożone

Na przykład dobranoc, zmartwychwstanie. W środku zrostu znajduje się końcówka fleksyjna pierwszego wyrazu. Niektóre zrosty mają odmianę wewnętrzną: M. Krasnystaw, D. Krasnegostawu. Dlaczego tak się dzieje? Słowa tworzące ten zrost pozostają w związku zgody. Odmiana wewnętrzna nie zachodzi, gdy słowa tworzące zrost pozostają ze sobą w związku rządu, np. M. okamgnienie, D. okamgnienia, C. okamgnieniu.

ZROSTY

Wyrazy złożone

Na przykład Kasprowy Wierch, wieczne pióro.

ZESTAWIENIA

dZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ