Słowotwórstwo wprowadzenie

Słowotwórstwo -

dział gramatyki opisujący budowę wyrazów tworzonych od innych wyrazów oraz sposoby ich tworzenia.

KOTEK 'MAŁY KOT'

WYRAZ POCHODNY -wyraz, który powstał od innego wyrazu

WYRAZ PODSTAWOWY -wyraz, od którego powstał inny wyraz

Budowa wyrazu pochodnego

Wyraz pochodny składa się z tematu słowotórczego - część wspólna z wyrazem podstawowym oraz formantu - dodanej cząstki nadającej wyrazowi pochodnemu dodatkowe znaczenie.

KOTEK - KOT + - EK

TEMAT SŁOWOTWÓRCZY = PODSTAWA SŁOWOTWÓRCZA

FORMANT - PRZYROSTEK

Wyraz niepodzielny słowotwórczo

Wyraz, w którym nie oddzielimy formantu, np. DOM, CZYTAĆ, JARZYNA, SZYBA

Wyraz podzielny słowotwórczo

Wyraz, w którym oddzielimy formant, np.DOM'- ISKO, PRZE- CZYTAĆ, JARZYNI - AK, SZYB - KA 'WIELKI DOM' 'SKOŃCZYĆ CZYTAĆ' 'SKLEP Z JARZYNAMI' 'MAŁA SZYBA'

rODZAJE FORMANTÓW

- PRZYROSTEK (SUFIKS)

- PRZEDROSTEK (PREFIKS)

PRZE - CZYTAĆNAJ - LEPSZY ARCY - WAŻNY

TRAW - NIKAKTORZ - YNAMĄDR - OŚĆ

- WROSTEK (INTERFIKS)

- FORMANT ZEROWY -

BIEG - BIEGAĆDŹWIG - DŹWIGAĆ SKOK - SKOCZYĆ

NOS -O-ROŻEC LICZ -Y- KRUPASAM - 0- CHÓD

JAK PRzEPROWADZIĆ ANALIZĘ SŁOWOTWÓRCZĄ?

MAMY PRZEPROWADZIĆ ANALIZĘ SŁOWOTWÓRCZĄ WYRAZU KOTEK

1. KOTEK 'MAŁY KOT' - PODAJEMY DEFINICJĘ SŁOWA, PAMIĘTAJĄC, ŻE MUSI SIĘ W NIEJ ZNALEŹĆ WYRAZ PODSTAWOWY.

2. PORÓWNUJEMY WYRAZ POCHODNY I PODSTAWOWY, ODDZIELAMY TO, CO WSPÓLNE, OD TEGO, CO RÓŻNE.

3. CZĘŚĆ WPÓLNA TO PODSTAWA SŁOWOTWÓRCZA (PS), CZĘŚĆ RÓŻNA TO FORMANT (F)

JAK PRzEPROWADZIĆ ANALIZĘ SŁOWOTWÓRCZĄ?

MAMY PRZEPROWADZIĆ ANALIZĘ SŁOWOTWÓRCZĄ WYRAZU AKTORZYNA

1. AKTORZYNA 'MARNY AKTOR'

2. AKTOR

3. PS F - PRZYROSTEK AKTORZ - YNA

4. R:RZ - OBOCZNOŚĆ

WAŻNE ! oboczność - wymiana głosek, spółgłoski wymieniają się na spółgłoski, samogłoski na samogłoski, czasami samogłoska znika (e: )

Kategorie słowotwórcze - grupy wyrazów o podobnym znaczeniu słowotwórczym wynikającym z ich budowy

rodzina wyrazów - grupa wyrazów, w których występuje wspólna cząstka = rdzeń. wszystkie wyrazy należące do rodziny są wyrazami pokrewnymi.

Wykres pokazuje zależności zachodzące między wyrazmi pokrewnymi.

Wyraz MUR jest wyrazem podstawowym dla MUROWAĆ, MURARZ, MUREK i pokrewnym dla wszystkich na wykresie.

Wyraz MUROWAĆ jest pochodnym od wyrazu MUR i podstawowym dla PODMUROWAĆ i ZAMUROWAĆ.

Wyraz MUREK nie jest wyrazem podstawowym, bo od niego nie pochodzi żaden wyraz.

w rdzeniu może dochodzić do oboczności - wymiany głosek.rdzenie oboczne to różne warianty tego samego rdzenia.

wierzyć, wiara, wierny, uwierzyć, wierzyciel, zwierzyć, zwierzenie wierz: wiar: wier: wierz: wierz: wierz: wierz e : a, rz : r - oboczności, czyli wymiana głosek wierz : wiar : wier - rdzenie oboczne

ustal rdzenie oboczne podanych rodzin wyrazów. zapisz je w zeszycie.

las, leśny, leśnik, lasek, zalesić, zalesianie

sól, solny, solić, solniczka, solenie, zasolenie, przesolić, słony

naród, rodzina, rodzić, urodziny, rodzic, narodzenie, wyrodny, ród

słowo, słownik, dosłowny, słowny, dosłownie, słówko, wysłowić się, słowniczek

wyrazy złożone - wyrazy, które mają dwie podstawy słowotwórcze lub więcej.

ZESTAWIENIA - dwa wyrazy pisane oddzielnie tworzące nierozerwalną całość znaczeniową:boża krówka = biedronka; "Gazeta Krakowska"; Boże Narodzenie

ZŁOŻENIA - dwie podstawy słowotwórcze połączone są wrostkiem: - i-, -y-, -o-: woziwoda; włóczykij; niebieskooki.

Jeśli człony złożenia są równorzędne, należy zapisywać je z łącznikiem, np. biało-czerwony (i biały, i czerwony).

ZROSTY - podstawy słowotwórcze połączone bez żadnych dodatkowych elementów: dobranoc; półkula; Wielkanoc

skrótowiec - to wyraz powstały w wyniku skrócenia kilkuwyrazowej nazwy instytucji, państwa, urzędu itp. (np. NBP - Narodowy Bank Polski).

Skrótowiec składa się najczęściej z pierwszych liter (lub sylab) wyrazów tworzących nazwę i jest zapisywany wielkimi literami (małymi literami zapisujemy w nich przyimki i spójniki). Po skrtówcu nie stawimy kropki, np. MSWiA Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji.

podział skrótowców

literowce

głoskowce

utworzone z pierwszych liter wyrazów ze skracanej nazwy; wymawiamy je jak każdy inny wyraz; środkową głoską tego rodzaju skrótowców jest przeważnie samogłoska (np. GUS - Główny Urząd Statystyczny; wymawiamy gus)

utworzone z pierwszych liter wyrazów ze skracanej nazwy; wymawiamy je, używając nazw liter (np. RP - Rzeczpospolita Polska; wymawiamy: er-pe)

mieszane

grupowce / sylabowce

utworzone lub wymawiane w sposób charakterystyczny dla przynajmniej dwóch pozostałych typów skrótowców (np. CBOS - Centrum Badania Opinii Społecznej, wymawiamy: ce-bos)

utworzone najczęściej z pierwszych sylab wyrazów ze skaracanej nazwy; wymawiamy je jak każdy inny wyraz (np. Polfa - Polska Farmacja)

skrótowce w zdaniu

Liczbę i rodzaj gramatyczny skrótowców można ustalić na dwa sposoby: 1. wskazać wyraz główny nazwy i nadać skrótowcowi rodzaj oraz liczbę tego wyrazu (np. ONZ ujawniła nowe archiwum dokumentów, Organizacja- r. ż.);

2. ustalić wymowę skrótowca i nadać mu: a) r. męski lp., gdy w wymowie kończy się na spółgłoskę (np. GOPR dostał dotację); b) r. nijaki lp., gdy w wymowie jest zakończony na akcentowaną samogłoskę inną niż "a" (np. PZU ogłosiło zmiany w regulaminie); c) r. żeński lp., gdy w wymowie kończy się na samogłoskę "a" (np. SGH przyjęła nowych studentów).

skrótowce - odmiana

1. Nie odmieniamy skrótowców, które w wymowie kończą się na samogłoskę, np. Kolega studiuje na ASP. (a-es-pe)

2. Możemy odmieniać skrótowce, które w wymowie kończą się na spółgłoskę; możemy także tych skrotowców nie odmieniać (np. W PRL-u [lub PRL] nie było wolności słowa).

to skrócony zapis wyrazu składający się z jednej litery lub kilku liter. Czytamy go zawsze jako pełny wyraz. Zazwyczaj kończy się spółgłoską i najczęściej stawia się po nim kropkę (np. dyr. - dyrektor, godz. - godzina).

skrót-

W wyrażeniach wielowyrazowych kropkę stawiamy po całym skrócie, jeśli wszystkie skracane wyrazy rozpoczynają się od spółgłoski (np. cdn. - ciąg dalszy nastąpi). Jeśli jeden z wyrazów zaczyna się od samogłoski, kropkę należy postawić po skrócie każdego wyrazu (np. n.e. - nasza era). Tak samo czynimy w skrótach: n.p.m. (nad poziomem morza), m.st. (miasto stołeczne).

Nie stawiamy kropki po skrótach: jednostek monetarnych (np. zł - złoty, gr - grosz), jednostek miar i wag (np. g - gram, kg - kilogram, ha - hektar, m - metr, l - litr), a także zakończonych na ostatnią literę skracanego wyrazu (np. dr - doktor, nr - numer, mgr - magister). Ważne! Rozmawiałem o dr. Nowaku / Rozmawiałem o drze Nowaku.