U źródeł teatru i tragedii greckiej

Opr. Monika Zaklikiewicz- Micał

U źródeł teatru i tragedii greckiej

Teatr grecki

Wielcy tragicy

Cechy tragedii

Geneza i rozwój dramatu

Spis treści:

Teatr grecki należy do bardzo ważnych osiągnięć greckiej kultury antycznej. O ile poematy epickie, jak Iliada i Odyseja powstały u samych początków literatury antycznej, o tyle narodziny teatru i dramatu są związane z konkretnym czasem i miejscem – Atenami w okresie klasycznym, za Peryklesa (V w. p.n.e.). Stworzona przez Greków struktura przedstawienia teatralnego będzie inspiracją dla twórców późniejszych epok.

Teatr grecki

Read more

1. Theatron- widownia podzielona na kliny
2. Orchestra- plac, na którym występował chór
3. Proscenion- scena, miejsce gry aktorów
4. Skene- garderoba, kulisy, zaplecze
5. Parodos- wejscie dla chóru

Schemat teatru greckiego

Watch

Pierwsze greckie teatry znajdowały się pod gołym niebem, przeznaczone były dla dużej widowni. Budowano je wykorzystując warunki naturalne, na zboczach gór. W teatrze panowała wspaniała akustyka – ludzie w ostatnich rzędach słyszeli wszystko, co działo się na scenie. Teatry były budowane z kamienia. Widownię dzielono na sektory, co ułatwiało przemieszczanie się publiczności. Miejsce dla widowni nosiło nazwę theatronu. Skene (drewniany barak wzniesiony z inicjatywy Ajschylosa, ok. 465 p.n.e. na stycznej orchestry, po stronie przeciwległej do theatronu, jako przebieralnia dla aktorów; jego frontową ścianę -wykorzystano jako tło dla akcji dramatu (pałac, świątynia) i zaopatrzono w troje drzwi, którymi aktorzy wchodzili na proskenion (odpowiednik dzisiejszej sceny) znajdowała się na podwyższeniu, by wszyscy oglądający przedstawienie mogli widzieć rozgrywającą się akcję. Poniżej sceny znajdowała się orchestra, na której przebywał chór. Po bokach znajdowały się wyjścia i wejścia na orchestrę – parodos. Pod sceną znajdowało się proskenium – miejsce na garderobę i kulisy.

Back

Przedstawienie teatralne w Grecji było wydarzeniem wyjątkowym. Do teatru chodzili wszyscy – nawet niewolnicy. Na spektakl składały się taniec i śpiew chóru, gra akompaniatorów znajdujących się na orchestrze, niecodzienne stroje i maski aktorów. Aby uatrakcyjnić przedstawienie, zainteresować widzów i przyciągnąć ich uwagę wykorzystywano dekoracje i różne maszyny teatralne. Dekoracje na ogół były proste , raczej umowne i nie zmieniał się wystrój sceny , gdyż nie znano jeszcze kurtyny . Nie oświetlano widowisk sztucznymi światłami , ponieważ przedstawienia odbywały się w biały dzień , ale stosowano jedynie efekty świetlne. Imitować miały one np. błyskawice . Teatr grecki posiadał szereg urządzeń technicznych potrzebnych dla wywołania efektów scenicznych lub akustycznych . Jednym z nich była platforma wtaczana na scenę , na której były drzwi . Miało to oznaczać następstwo epizodów . Używano również podwyższenia , na której postacie przemawiały . Kotły mosiężne wykorzystywano do uzyskania efektów dźwiękowych, np. grzmoty, hałasy . W teatrze było urządzenie , na którym wprowadzano ukazujących się niespodziewanie postaci bogów i bohaterów . Używano żurawia i lin , na których zjawiały się w powietrzu. . To mechane- stąd w języku łacińskim powstało wyrażenie – deus ex machina, oznaczające czyjeś nieoczekiwane zjawienie się, a dziś rozumiane jako nagły zwrot akcji w sztuce lub utworze literackim.Najwybitniejszym dekoratorem był Apolldor i Agatarchos .

Efekty specjalne, dekoracje

Watch

Aby widzowie mogli wszystko widzieć, aktorzy ubierali się w charakterystyczny sposób – przywdziewali jaskrawe szaty i buty na koturnach, by byli bardziej widoczni. Kostiumy (chiton) były długie, do ziemi, by zakrywały buty. Każda postać miała swoją maskę i perukę- onkos. Maska tragiczna lub komiczna określała charakter bohatera, pełniła też funkcję rezonatora. Peruki też miały swoje znaczenie: jasna to postać pozytywna, ciemna – negatywna, ruda – zdrajca, siwa – starzec. Tekst tragedii bądź komedii był śpiewany lub śpiewnie recytowany, chóry śpiewały i tańczyły. Chór był złożony z dwunastu, piętnastu osób. Aktorami mogli być tylko mężczyźni, role kobiece odgrywali młodzi chłopcy przed mutacją. Badacze do dziś spierają się, czy kobiety mogły w ogóle oglądać przedstawienia teatralne.

Wygląd aktora

Home

Back

Starożytny dramat grecki wywodzi się ze świąt organizowanych ku czci Dionizosa – boga urodzajów i winnej latorośli. Podczas uroczystości na cześć boga śpiewano pieśni, zwane dytyrambami i tańczono. Wieśniacy przebierali się w skóry zwierzęce, aby przypominać towarzyszy dionizyjskiego pochodu – sylenów i satyrów. Dlatego właśnie chóry Dionizosa, śpiewające pieśni pod przewodnictwem kierownika chóru (koryfeusza), zostały nazwane chórami koźlimi, a ich pieśń – pieśnią kozła, czyli tragedią (od tragos – kozioł, ode lub aoide– pieśń). Święta Dionizosa obchodzono kilka razy do roku, do najbardziej znanych należały tzw. Dionizje Małe (Wiejskie) i Dionizje Wielkie (Miejskie), odprawiane w Atenach. Tragedia antyczna wywodzi się z Dionizji Wielkich. Pieśni chóralne na cześć Dionizosa przechodziły stopniową ewolucję, aż w końcu przybrały formę znaną nam dzisiaj jako tragedia grecka.Za wynalazcę tragedii uważa się Tespisa. Nowością było to, że do tańca i śpiewu wprowadził „opowiadacza” (zwanego po grecku hypokrites), który stał się pierwszym aktorem, prowadzącym dialog z chórem. Aktor ten zmieniał kostium i maskę i wracał na scenę, przybierając różne role.

Geneza i rozwój dramatu

Dalszym etapem w rozwoju tragedii było zrezygnowanie z przedstawiania losów jedynie Dionizosa, a sięgnięcie także do innych mitów. Spowodowało to rezygnację z chóru satyrów na rzecz chóru złożonego z innych osób – zależnie od tematyki tragedii. Dalszy rozwój tragedii szedł w kierunku ograniczenia roli chóru i elementu opowiadającego na rzecz elementu dramatycznego, przenoszącego coraz więcej akcji na scenę. Coraz mniej się na scenie śpiewało, a coraz więcej odgrywało. Istotnym wydarzeniem w tym rozwoju było wprowadzenie przez Ajschylosa na scenę drugiego aktora; stwarzało to znacznie większe możliwości dramatyczne. Trzeciego aktora wprowadził Sofokles, i na tym liczba aktorów na scenie greckiego teatru się ograniczyła. Z czasem tematyka bohatersko-mitologiczna wyparła z tragedii treść dionizyjską, publiczność domagała się jej jednak. Rozwiązano to w ten sposób, że do wystawianych trzech tragedii (trylogii), dodawano dramat satyrowy i tym samym tworzono tetralogię. Trylogie były bardzo popularne. Początkowo tworzące je utwory pozostawały ze sobą w związku dramatycznym, jak np. Oresteja Ajschylosa. Z czasem trylogie zaczęły tworzyć samodzielne tragedie, np. Persowie.

Home

Tragedia: wywodzi się z pochwalnych, wyniosłych hymnów, tzw. Dytyrambów, śpiewanych przez pasterzy przebranych w koźle skóry. Jest to dramat poważny, konfliktowy, dochodzi w nim bowiem do starcia przedstawionych postaw ludzkich. Akcja tragedii kończy się katastrofą, która zgodnie z ówczesnym poglądem na świat, miała swe źródło w fatum. Komedia: wyrosła z satyrycznych pieśni, śpiewanych w czasie procesji i pochodów ku czci Dionizosa. Jest to dramat lekki, pogodny, satyryczny o pomyślnym zakończeniu. Komedia porusza zwłaszcza sprawy aktualne: obyczajowe, polityczne.Dramat satyryczny: odmiana komedii. Występował w nim chór w kostiumach, przedstawiających satyry.

1. Zachowanie zasady trzech jedności: miejsca (akcja dzieje się w jednym konkretnym miejscu), czasu (czas akcji ma odpowiadać czasowi wystawiania sztuki na scenie i obejmować jeden dzień); akcji (jeden wątek fabularny). 2. Istotą akcji jest konflikt tragiczny; konflikt tragiczny polegał na z góry skazanej na porażkę walce człowieka z losem, na istnieniu dwóch równorzędnych racji, między którymi bohater musi wybierać, a każdy wybór jest zły.3. Na scenie występowały razem maksymalnie trzy osoby- brak scen zbiorowych.4. Występowanie chóru. Chór stanowił ważny składnik antycznego teatru i dramatu. Początkowo był zbiorowym uczestnikiem dialogu, potem zaś wyrazicielem idei, zbiorowej mądrości. Pieśni wykonywane przez chór wnosiły ogólne refleksje, oddzielały poszczególne epizody. Pojawieniu się chóru towarzyszyła pieśń marszowa, parodos, zaś wyjściu – exodos.. Przewodnikiem chóru był Koryfeusz.5. Występowanie kategorii katharsis. Pojęcie to zostało wprowadzone przez Arystotelesa w Poetyce. Odnosi się do przeżyć widza w obcowaniu z tragedią, która przez to, iż wzbudza litość i trwogę widza, dokonuje oczyszczenia uczuć (heroizm szlachetnych bohaterów wzbudza podziw i współczucie, przeżywając cudzą tragedię uświadamiamy sobie własną „ciemną stronę”, litujemy się nad własnym położeniem i przeżywamy trwogę wobec nieuchronności, przeżycie cudzej tragedii oczyszcza ze strachu przed własną i uczy godnej postawy, sztuka działa oczyszczająco i formacyjnie)

Cechy tragedii greckiej

6. Charakterystyczna budowa dramatu: Prologos – wprowadzenie w akcję, wstępny dialog aktorów; Parodos – wejście chóru na scenę i jego pierwsza pieśń; Epeisodion – część akcji, epizod; Stasimon – komentarz (pieśń) chóru; Exodos – ostatnia piesń chóru i jego wyjście. 7.Zasada decorum (stosowności stylu względem tematyki)- podniosły nastrój, niepokazywanie scen śmierci, scen miłosnych i komicznych. 8.Cześć wydarzeń rozgrywa się poza sceną i jest relacjonowana przaz posłańców. 9.Zasada mimesis- naśladownictwo rzeczywistości.

Home

10.Hybris- pycha, zuchwałość bohatera wobec bogów uniemożliwiająca mu prawidłowe rozpoznanie sytuacji i prowokująca karę. 11.Hamartia- błędne rozpoznanie własnej sytuacji i w konsekwencji dalsze zawikłanie się, wina tragiczna., nieszczęsne zbłądzenie. 12.Ironia tragiczna- bohater nie rozumie sytuacji, w której się znalazł, a jego działania, wbrew intencjom, prowadzą do katastrofy. Czegokolwiek by nie zrobił, stanie sie źródłem nieszczęść. 13.Fatum- nieuchronna konieczność, bezsilność człowieka wobec przeznaczenia. 14.Stychomytia- dialog 2 osób, z ktorych każda wypowiada po jednym pełnym wersie, analogicznym w swojej strukturze do wypowiedzi rozmówcy. Dystychomytia- postaci wypowiadają po 2 pełne wersy.

Home

KomediopisarzARYSTOFANES

TESPIS AJSCHYLOS SOFOKLES EURYPIDES

Wielcy tragicy

Back

Tespis (VI w p.n. e.)- grecki poeta i aktor, twórca tragedii - aktora (odpowiadacza), dialogu z chórem. Wprowadził pierwszego aktora rozwijającego dialog z chórem i przewodnikiem chóru, co stanowiło zaczątek dramatu jako rodzaju literackiego. Wystawiał swoje dramaty na wozie, jeżdżąc po wsiach, stąd określenie "wóz Tespisa", oznaczające teatr objazdowy. Nie zachowały się autentyczne fragmenty jego dzieł.

Back

Ajschylos (525-456 p.n.e.)- był właściwym twórcą tragedii greckiej. Ajschylos w ciągu blisko 50-letniej działalności na scenie ateńskiej wystawił 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych. Wprowadził na scenę drugiego aktora, dekoracje oraz ulepszone stroje. Początkowo tworzył tragedie wypełnione głównie pieśniami chóru (Persowie, Błagalnice do Orestei), później ograniczył rolę chóru, bardziej rozwinął akcję, a postaci jego bohaterów miały bardziej wyraziste charaktery (tragedie Prometeusz skowany, Siedmiu przeciw Tebom). Zachowała się także jedna z jego trylogii tragicznych Oresteja, na którą składają się: Agamemnon, Ofiarnice (Choefory), Enumidy)

Back

Sofokles (496-406 p.n.e.)- tragediopisarz grecki, jeden z trzech wielkich tragików starożytnych (obok Ajschylosa i Eurypidesa). Sofokles wprowadził innowacje w zakresie sposobu wystawiania dramatu: dodał trzeciego aktora, zwiększył liczbę członków chóru z 12 do 15 i rolę przodownika chóru. Tematykę czerpał z mitów trojańskich, tebańskich i ateńskich. Autor ok. 120 sztuk (90 tragedii, 30 dramatów satyrowych). Zachowało się tylko 7 tragedii: Ajas, Antygona, Król Edyp, Trachinki, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonie. W papirusach z Oksyrynchos w Egipcie odkryto 400 wierszy dramatu satyrowego Tropiciele. Tragedie Sofoklesa były popularne w renesansie i w XIX w. (zwłaszcza w Niemczech), do dziś grane są w teatrach.

Back

Eurypides tragedię bogów i herosów uczynił bardziej realistyczną. Napisał 17 tragedii oraz jeden dramat satyryczny. Sofokles powiedział ponoć o Eurypidesie: „Ja przedstawiam ludzi takimi, jakimi być powinni, a Eurypides takimi, jakimi są.” Eurypides odszedł od religijnych korzeni tragedii. W jego dziełach nie ma już tak obfitych boskich interwencji, wpływania bogów na ludzkie losy. Z tego powodu oskarżano go o bezbożność. Eurypidesa można określić mianem agnostyka. Nie wierzy w bogów i bóstwa, widzi realny świat i takim go przedstawia – z jego złem i okrucieństwem. Do najbardziej znanych tragedii Eurypidesa należą: Elektra, Andromacha, Trojanki, Medea, Hippolit, Helena, Orestes

Back

Z wesołych pieśni chóralnych i dramatycznych scenek rodzajowych powstała w Atenach na początku V w. p.n.e. komedia, mająca zazwyczaj charakter ostrej satyry społecznej i politycznej. Najbardziej znanym twórcą komedii był Arystofanes (445-385 p.n.e.). Twórczość Arystofanesa jest ściśle związana z bieżącą sytuacją polityczną – toczącą się wtedy wojną peloponeską. Arystofanes propagował więc idee pokoju (komedie Acharnejczycy, Pokój, Lizystrata), atakował ostro przywódców ludu i demagogów zachęcających do wojny i krytykował tendencje imperialistyczne Ateńczyków (Rycerze, Ptaki, Babilończycy), wyśmiewał sądy (Osy). Uprawiał też ostrą krytykę swoich kolegów po fachu, zwłaszcza tragików (słynne Żaby, Kobiety biorące udział w święcie Tesmoforiów). Do innych znanych jego komedii należą: Sejm niewieści, Chmury. Komedie Arystofanesa charakteryzuje bogactwo pomysłów, fantastyka, komizm nieoczekiwanych sytuacji oraz bogaty, barwny i dosadny język. Twórczość komediopisarza cenił Platon. Spośród 40 napisanych przez niego komedii zachowało się 11.