ED_Treny

jan kochanowski

treny

JAN KOCHANOWSKI

SYLWETKAPOETY

Najwybitniejszy polski twórca renesansowy, największy poeta Europy Środkowej w XVI wieku. Urodził się w 1530 roku w Sycynie niedaleko Radomia w rodzinie średniozamożnego szlachcica. Jako 14‑latek zaczął studia na Akademii Krakowskiej. Naukę kontynuował w Królewcu (wtedy w Prusach), a następnie udał się do Włoch (Padwa), gdzie – z przerwami – studiował w latach 1552–1559. Po powrocie do Polski dostał się m.in. na dwór królewski, gdzie został sekretarzem władcy. Porzucił jednak karierę dworską i - ożeniwszy się - zamieszkał w Czarnolesie koło Zwolenia (w ziemi sandomierskiej). Życie pisarza, które upływało na gospodarowaniu, uczestniczeniu w sejmach i tworzeniu, zakłócały rodzinne tragedie, a zwłaszcza śmierć córek: Urszuli (ok. 1578 roku) i Hanny (ok. 1580 roku). Jan Kochanowski zmarł w 1584 roku w Lublinie, gdzie go pochowano. Zwłoki przeniesiono później do Zwolenia. Pozostała po nim twórczość w języku polskim i łacińskim. Do najważniejszych dzieł należą: Treny (1580), Fraszki (1584) i Pieśni (1586).

gatunek poezji żałobnej, ukształtowany w starożytnej Grecji. Jest to pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, napisana na cześć zmarłego, rozpamiętująca jego chwalebne czyny, zalety, zasługi.

TREN

Treny, zbiór 19 wierszy, ukazały się w 1580 roku, a bezpośrednią przyczyną napisania utworów była śmierć niespełna trzyletniej córki poety – Urszulki.

GENEZA

Zbiegło się to z dwoma innymi nieszczęściami. W 1577 r. zmarł brat poety - Kasper, w 1578 lub 1579 właśnie ukochana Orszulka, a niewiele później jej siostra, Hanna. Owemu bólowi i żalom musiał dać poeta ujście. Tym sposobem powstały Treny – jak się powszechnie sądzi, najdojrzalsze osiągnięcie liryczne twórcy.

bohaterowie trenów

USZULKA - przedwcześnie zmarłe 2,5-letnie dziecko; obdarzone licznymi zaletami; odziedziczyło po ojcu talent poetycki

OJCIEC CIERPIĄCY PO STRACIE CÓRKI - wykształcony poeta (utożsamiany z Janem Kochanowskim), który swój żal zamyka w formie trenu, oraz myśliciel filozof zastanawiający się nad sensem swojego cierpienia i śmierci małego dziecka.

DEDYKACJA

Tales sunt hominum mentes, quali pater ipseJuppiter auctiferas lustravit lumine terras.

ORSZULI KOCHANOWSKIEJ, WDZIĘCZNEJ, UCIESZONEJ, NIEPOSPOLITEJ DZIECINIE, KTÓRA CNÓT WSZYTKICH I DZIELNOŚCI PANIEŃSKICH POCZĄTKI WIELKIE POKAZAWSZY, NAGLE, NIEODPOWIEDNIE, W NIEDOSZŁYM WIEKU SWOIM, Z WIELKIM A NIEZNOŚNYM RODZICÓW SWYCH ŻALEM ZGASŁA, JAN KOCHANOWSKI, NIEFORTUNNY OCIEC, SWOJEJ NAMILSZEJ DZIEWCE ZŁZAMI NAPISAŁ. NIE MASZ CIĘ, ORSZULO MOJA.

TREN I

TREN I

Wszytki płacze, wszytki łzy HeraklitoweI lamenty, i skargi Symonidowe, Wszytki troski na świecie, wszytki wzdychania I żale, i frasunki, i rąk łamania, Wszytki a wszytki zaraz w dom się mój noście, A mnie płakać mej wdzięcznej dziewki pomoście, Z którą mię niepobożna śmierć rozdzieliła I wszytkich moich pociech nagle zbawiła. Tak więc smok, upatrzywszy gniazdko kryjome, Słowiczki liche zbiera, a swe łakome Gardło pasie ; tymczasem matka szczebiece Uboga , a na zbójcę coraz się miece, Prózno bo i na samę okrutnik zmierza, A ta nieboga ledwe umyka pierza. "Prózno płakać" - podobno drudzy rzeczecie. Cóż, prze Bóg żywy , nie jest prózno na świecie? Wszytko prózno! Macamy, gdzie miękcej w rzeczy, A ono wszędy ciśnie: błąd wiek człowieczy. Nie wiem, co lżej : czy w smutku jawnie żałować, Czyli się z przyrodzeniem gwałtem mocować?

TREN I

CIERPIENIE OJCA PO UTRACIE CÓRECZKI

• apostrofa (uroczysty zwrot) do uosobionych płaczów, łez - wskazuje jak wielka jest rozpacz ojca

• porównanie śmierci do smoka wyjadającego pisklęta słowika z gniazda - podkreśla bezbronność i bezsilność ludzi wobec śmierci

• pytania retoryczne w końcowej części utworu, dotyczące życia, cierpienia - ukazują zagubienie ojca, dla którego wszystko straciło sens

TREN V

TREN V

Jako oliwka mała pod wysokim sadem Idzie z ziemie ku górze macierzyńskim śladem, Jeszcze ani gałązek, ani listków rodząc, Sama tylko dopiro szczupłym prątkiem wschodząc: Tę jesli, ostre ciernie lub rodne pokrzywy Uprzątając, sadownik podciął ukwapliwy, Mdleje zaraz, a zbywszy siły przyrodzonej, Upada przed nogami matki ulubionej - Takci się mej namilszej Orszuli dostało. Przed oczyma rodziców swoich rostąc , mało Od ziemie się co wznióswszy, duchem zaraźliwym Srogiej Śmierci otchniona , rodzicom troskliwym U nóg martwa upadła. O zła Persefono, Mogłażeś tak wielu łzam dać upłynąć płono ?

TREN V

OBRAZ ŚMIERCI DZIEWCZYNKI

• zmarła Urszulka porównana do małego drzewka oliwnego, które usycha podcięte przez nieuważnego ogrodnika - porównanie podkreśla kruchość, delikatność i młody wiek dziewczynki oraz przypadkowy i niezgodny z naturą moment jej śmierci (dziecko odchodzi na początku swojego życia).

• apostrofa do Persefony, greckiej bogini śmierci - pytanie, jak mogła pozwolić swym czynem na tak wielki ból rodziców

TREN VII

TREN VII

Nieszczęsne ochędóstwo , żałosne ubiory Mojej namilszej cory! Po co me smutne oczy za sobą ciągniecie, Żalu mi przydajecie? Już ona członeczków swych wami nie odzieje - Nie masz, nie masz nadzieje! Ujął ją sen żelazny, twardy, nieprzespany... Już letniczek pisany I uploteczki wniwecz , i paski złocone, Matczyne dary płone. Nie do takiej łożnice , moja dziewko droga, Miała cię mać uboga Doprowadzić! Nie takąć dać obiecowala Wyprawę , jakąć dała Giezłeczkoć tylko dała a lichą tkaneczkę ; Ojciec ziemie brełeczkę W główki włożył. - Niestetyż, i posag, i ona W jednej skrzynce zamkniona !

TREN VII

ROZPACZ OJCA

• apostrofa do ubranek zmarłej córeczki - widok dziecięcych sukienek przywołuje wspomnienia niedawnego szczęścia i jednocześnie potęguje rozpacz ojca po stracie ukochanego dziecka

• użyte w wierszu zdrobnienia (letniczek, uploteczki, członeczki) podkreślają młody wiek zmarłej i wyrażają ojcowską czułość

• skrga pogążonego w cierpieniu poety na okrutny los, który przekreślił nadzieje rodziców - marzyli o ślubie córki i jej szczęśliwym życiu, a nie o pogrzebie w tak młodym wieku

• zestawienie na zasadzie kontrasu dwóch obrazów: wyprawki weselnej i strojów do trumny - jedynego posagu, który dziewczynka może ze sobą zabrać

TREN VIII

TREN VIII

Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim, Moja droga Orszulo, tym zniknieniem swoim! Pełno nas, a jakoby nikogo nie było: Jedną maluczką duszą tak wiele ubyło. Tyś za wszytki mówiła, za wszytki śpiewała, Wszytkiś w domu kąciki zawżdy pobiegała. Nie dopuściłaś nigdy matce się frasować Ani ojcu myśleniem zbytnim głowy psować, To tego, to owego wdzięcznie obłapiając I onym swym uciesznym śmiechem zabawiając. Teraz wszytko umilkło, szczere pustki w domu, Nie masz zabawki , nie masz rozśmiać się nikomu. Z każdego kąta żałość człowieka ujmuje , A serce swej pociechy darmo upatruje.

TREN VIII

PUSTKA PO STRACIE

• apostrofa do Urszulki: "Wielkieś mi uczyniła pustki w domu moim..." - podkreślenie przejmującej pustki, która nastała po śmierci dziecka

• prezentacja zalet córeczki (zbudowanie wyidealizowanego obrazu zmarłej dziewczynki) - Urszulka swoją dobrocią, śmiechem, wesołością, niespożytą energią rozpraszała wszelkie smutki, napełniała dom rodzinny życiem i radością; po jej odejściu stał się on cichy i pusty

• CIERPIENIE I ROZPACZ

• ŚMIERĆ

• OBRAZ DZIECKA

MOTYWY

• MIŁOŚĆ RODZICIELSKA

• WIZERUNEK OJCA

• SAMOTNOŚĆ

• SPOSOBY WYRAŻANIA ŻALU

• MOTYWY MITOLOGICZNE

SPRAWDŹ SIĘ

zadanie

Przyjrzyj się uważnie kopii obrazu Jana Matejki "Kochanowski nad zwłokami Urszulki". Zredaguj opis przeżyć wewnętrznych bohatera obrazu - Jana Kochanowskiego. Używaj słownictwa właściwego tej formie wypowiedzi.

DZIĘKUJĘ!

Anita Czernik-Kubiak