"Lalka" - panorama społeczeństwa II poł. XIX w.

Panorama społeczeństwaII połowy XIX wieku w ujęciu"Lalki" Bolesława Prusa

Wprowadzenie

W powieści znaleźli się reprezentanci różnych grup społecznych, środowisk i zawodów mieszkający w Warszawie w latach 70. XIX wieku, a właściwie, dzięki retrospekcji, już od lat 50.Prus stworzył w ,,Lalce'' szeroką panoramę ówczesnego społeczeństwa.

Podział społeczeństwa w ,,Lalce''

Wnioski

Jaką sytuację w Polsce ukazuje Prus? Jak ocenia społeczeństwo?

Polska lat 70-tych XIX wieku jest krajem, w którym „jedni giną z niedostatku,a drudzy z rozpusty”.Społeczeństwo polskie marnotrawi dorobek pokoleń, niszczy jednostki nieprzeciętne, wartościowe (umiera Rzecki, znika Wokulski, wyjeżdża Ochocki), pozostają zaś karierowicze, dorobkiewicze, „miernoty”.Prus pokazuje świat, w którym rządzi pieniądz, władza, tytuły, pochodzenie (dobre urodzenie), pozycja społeczna.

Poćwicz przed maturą!

Na zakończenie wykonaj jeszcze kilka zadań!

• mieszczaństwo pochodzenia niemieckiego należy do przeszłości
• Mincel – pedant, obowiązkowy i uczciwy subiekt
• Minclowie własną pracą dorobili się niewielkiego majątku, prowadzili sklep rodzinny, ale zatrudniali także subiektów (Rzecki, Katz)

Cechy:

• oszczędność, dbałość o klienta, pracowitość (wręcz kult pracy)
• uparta wola gromadzenia majątku, ale ciasne horyzonty umysłowe
• wytrwałość i zaradność
• rzetelność
• wzajemna życzliwość, pomaganie innym
• profesjonalizm

• Marianna („Magdalenka”)
• Wysoccy
• Węgiełek
• mieszkańcy Powiśla

ocenieni raczej negatywnie (jako osoby, które tak naprawdę nic nie robią);wyjątek: Rzecki

• Minclowie
• Katz
• Hopfer
• Pifke
• Pheifer
• Millerowie

• Emocje Wokulskiego mają ogromny wpływ na jego postrzeganie Powiśla. Kiedy jest szczęśliwy i pełen nadziei, widzi świat w jasnych barwach. Spacerując ku Wiśle, dostrzega piękno i radość w otaczającym go świecie. Nawet rzeczy, które normalnie mogłyby wydawać się nieprzyjemne, jak żebrząca staruszka czy piaskarza z nędznym koniem, wydają mu się miłe i urocze. Jego pozytywne emocje sprawiają, że świat wydaje się lepszy i bardziej przyjazny.
• Z kolei, gdy Wokulski jest zrozpaczony, jego postrzeganie Powiśla diametralnie się zmienia. Wtedy widzi tylko brzydotę, nędzę i zagrożenie. Powiśle staje się dla niego symbolem rozkładu, choroby i śmierci. Jego negatywne emocje sprawiają, że wszystko wydaje się ciemne i beznadziejne.
• Alina Kowalczykowa w swojej analizie podkreśla, że obraz Powiśla zmienia się w zależności od emocji Wokulskiego. Kiedy jest szczęśliwy, Powiśle jest piękne i radosne, a kiedy jest zrozpaczony, staje się miejscem pełnym zła i nędzy. To pokazuje, jak silnie emocje mogą wpływać na nasze postrzeganie rzeczywistości.

• Izabela Łęcka
• Tomasz Łęcki
• Baronostwo Krzeszowscy
• Książę
• Julian Ochocki
• Kazimierz Starski
• Hrabina Karolowa
• Kazimiera Wąsowska
• Prezesowa Zasławska

Zapoznaj się z fragmentem ,,Lalki'' Bolesława Prusa.[…]arystokracja odgrywa ważną rolę na świecie. To, co pan nazywa zbytkiem, jest właściwie wygodą, przyjemnością i polorem, której od arystokracji uczą się nawet niższe stany i tym sposobem cywilizują się. Słyszałam od bardzo liberalnych ludzi, że w społeczeństwach muszą być klasy pielęgnujące nauki, sztuki i wykwintne obyczaje, raz dlatego, ażeby inni mieli w nich żywe wzory, a po wtóre, ażeby mieli podnietę do szlachetnych czynów. Toteż w Anglii i Francji niejeden człowiek, nawet prostego pochodzenia, skoro tylko zdobędzie majątek, przede wszystkim urządza sobie dom, aby mógł w nim przyjąć ludzi z dobrego towarzystwa, a następnie stara się tak postępować, ażeby sam został przyjęty. […]- Nareszcie to, co pan nazywa arystokracją, a co ja nazwałabym klasą wyższą, stanowi dobrą rasę. Może być, że pewna część jej za wiele próżnuje; lecz gdy który weźmie się do czegokolwiek, natychmiast odznaczy się: energią, rozumem, a choćby tylko szlachetnością. […] Rozstrzygnij, czy opinia o arystokracji wyrażona przez bohaterkę ,,Lalki'' w przytoczonym fragmencie jest potwierdzona w całej powieści. Uzasadnij swoją odpowiedź. (0-2p)A) Rozstrzygnięcie: ...........B) Uzasadnienie: ………..

Zapoznaj się z poniższym tekstem.Arystokracja jest klasą społeczną dość licznie reprezentowaną w powieści Prusa. […] Aktywność społeczna tej sfery, opisanej w Lalce wyjątkowo krytycznie, ogranicza się przede wszystkim do działań towarzyskich i językowego nadużywania frazesów […]. Arystokrację charakteryzują pasożytniczy tryb życia oraz hipokryzja ekonomiczna i obyczajowa – pozbawieni już majątków ziemskich, ciągle ulegają feudalnym przesądom i pielęgnują opartą na regule kastowości tradycję. Choć uzależnieni od kapitału, wciąż gardzą ludźmi ów kapitał pomnażającymi. Spośród postaci wymienionych w ramce wybierz tę, której dotyczy zacytowany wyżej opis, oraz tę, której postępowanie zaprzecza temu opisowi. Uzasadnij swój wybór, odwołując się do treści ,,Lalki'' Bolesława Prusa. A) Postać, której postępowanie jest zgodne z zacytowanym opisem: …………… B) Uzasadnienie: …………… C) Postać, której postępowanie zaprzecza opisowi: …………… D) Uzasadnienie: ……………

Izabela Łęcka prezesowa Zasławska baron Krzeszowski Julian Ochocki

• Wirski
• Ojciec Wokulskiego
• Stanisław Wokulski

• mieszczaństwo pochodzenia polskiego to przede wszystkim subiekci, ale także nieliczni jeszcze, lecz już widoczni, reprezentanci inteligencji miejskiej (adwokat, pani Misiewiczowi) – nadzieja tej grupy społecznej
• Ignacy Rzecki należy do starego pokolenia wychowanego na dobrych niemieckich zasadach (edukacja u Mincla), ma te same cechy, co mieszczaństwo niemieckie – lubi swoją pracę (często zostaje po godzinach), jest uczciwy, szanuje klienta, dba o dobre imię przełożonych i atmosferę w pracy
• pozostali subiekci to ludzie młodzi, którzy traktują swoją pracę jak niechciany obowiązek, spóźniają się, szukają pretekstów, by wyjść wcześniej, łamią etykę sprzedawcy – nie szanują klienta, są zapatrzeni w arystokrację i chcą żyć zgodnie z zasadami panującymi w tamtej grupie

Cechy:

• brak inicjatywy i energii, wiary we własne siły; brak chęci do pracy (radca Węgrowicz -> jadłodajnia i ploty); wyjątek stanowi Rzecki

• brak oszczędności
• grupa słaba, skłócona, niedołężna, bierna, zacofana
• wzoruje się na arystokracji (może dlatego też jednostki niebanalne – jak Wokulski – nie znajdują u niej zrozumienia i poparcia)
• nie zaangażowani w życie społeczne; zwolennicy powolnego wzbogacania się, nie wymagającego dużego ryzyka ani dużych nakładów pieniędzy

• opisane pozytywnie (są to bowiem ludzie prości, pracowici;

• ale i negatywnie (bo ich sytuacja egzystencjalna nie była zbyt dobra; poza tym nie interesują się krajem, są zbyt prości, o małych horyzontach myślowych)

• życie ponad stan: przez swą rozrzutność, próżniactwo i zaniedbywanie interesów stracili majątki, lecz nie zmienili stylu życia – teraz zaciągają kredyty, podpisują weksle, wyprzedają dobra rodzinne, gonią za posagami, żyją na cudzy koszt, robią wszystko, by tylko nie znaleźć się poza marginesem swej klasy
• pogarda dla pracy i dla ludzi pracy: brzydzą się ludźmi pracującymi, uważają, że praca to kara za grzechy
• wywyższanie się: oddzielili się od reszty społeczeństwa, oceniają ludzi, biorąc pod uwagę ich status społeczny
• zachwiana moralność: prowadzą podwójne życie, są niewiernymi małżonkami, pozostają utrzymankami, nie troszczą się o innych
• grupa zamknięta (nie chce dopuścić do siebie nikogo)
• cechuje ich: próżniactwo, zadufanie, duma, pasożytnictwo, fałsz, zakłamanie, obłuda, egoizm, przesądy klasowe

• pycha z powodu arystokratycznego pochodzenia i poczucie wyższości
• przywiązanie do historii swego rodu, do symboli (herbów)
• wystawny tryb życia, zabawy, wizyty
• rujnowanie majątków
• przywiązanie do majątku, lubowanie się w bogactwach
• rzucanie „kłód pod nogi” jednostkom wartościowym (np. takim jak Wokulski)
• brak patriotyzmu, obojętność wobec losów kraju i narodu

• grupa ta przedstawiona jest w sposób niezwykle negatywny (reprezentanci tego środowiska są bardzo ostro skrytykowani);
• Prus krytycznie opisuje arystokrację: zauważą, że przyczynia się ona do upadku Polski, że ma pogardliwy stosunek dla wszelkiej pracy i obowiązków
• wyjątkiem jest prezesowa Zasławska (która dba o swoich chłopów, zakłada ochronkę dla dzieci, ocenia ludzi zwracając uwagę na ich czyny, a nie pochodzenie) i Julian Ochocki (wybitny naukowiec, który poświęcił się idei ewolucjonizmu)

A) Postać, której postępowanie jest zgodne z zacytowanym opisem: baron Krzeszowski / Izabela Łęcka B) Uzasadnienie: Baron prowadził hulaszczy tryb życia, był hazardzistą i kobieciarzem, trwonił majątek. / Izabela pogardzała osobami z niższych stanów, sama nie pracowała, lecz uważała, że zaszczyca innych tym, że mogą dla niej pracować. C) Postać, której postępowanie zaprzecza opisowi: prezesowa Zasławska / Julian Ochocki D) Uzasadnienie: Prezesowa Zasławska pozytywnie wyróżniała się na tle arystokracji. Wzorowo prowadziła swój folwark, wdrażając idee pracy organicznej i pracy u podstaw. / Julian Ochocki nie myślał wyłącznie o sobie. Chciał poświęcić się nauce, by przyczynić się do postępu.

• mieszczaństwo pochodzenia żydowskiego dzieli się na dwie grupy: Żydów ortodoksyjnych i Polaków wyznania mojżeszowego [Żydzi ortodoksyjni – izolują się od Polaków, łączą ich bardzo silne wzajemne więzi, są gotowi nieść sobie pomoc; wykazują się pracowitością; ich interesy nie zawsze są do końca uczciwe – dorabiają się majątków na lichwie bądź handlu tandetnymi towarami]
• Szuman i młody Szlangbaum to Żydzi, którzy pragnęli się zasymilować; brali udział w powstaniu styczniowym, uważając, że to ich patriotyczny obowiązek; społeczeństwo polskie jednak nie potrafiło docenić ich więzi z Polską, spotykali się oni z antysemityzmem

Cechy:

• zarabiają szybko; nie obawiają się zainwestować dużych kwot pieniężnych

• dbali o swój majątek
• reagowano na nich negatywnie
• oszczędni, pracowici
• ściągają długo – pilnują swoich interesów
• żyją w zamknięciu
• energia, ruchliwość, przedsiębiorczość
• wytrwałość, pracowitość
• środki na zdobycie pieniędzy: oszustwo, podstęp
• umieją korzystać z nadarzających się sposobności

• Przedstawiciele ludu żyją w skrajnej nędzy – brakuje im pieniędzy; chcą pracować, ale najczęściej nie mają możliwości; arystokracja wprawdzie urządza kwesty, ale nie potrafi dostrzec istoty problemu, a więc jej pomoc jest niewystarczająca
• Powiśle – nędza i zaniedbana dzielnica

Cechy:

• żyją w skrajnej nędzy, w głodzie
• skazani na głodową egzystencję
• w większości pracowici, uczciwi, skromni, delikatni
• wdzięczni za najdrobniejszą pomoc
• grupa o małych finansach, ale o dużym sercu i chęci do pracy
• niewykształceni
• brak higieny, edukacji, brak kogoś, kto powiedziałby im, jak żyć

• Henryk Szlangbaum
• Dawid Szpigelman
• Michał Szuman (lekarz żydowski, bogaty stary kawaler, czuje się Polakiem; przebywa z Wokulskim na Syberii; cechuje go trzeźwość umysłu)

• odbierani przez społeczeństwo negatywnie; ale nie przez autora powieści
• Prus stwierdza bankructwo haseł pozytywizmu szczególnie w kwestii żydowskiej: hasła tolerancyjne i dążenia asymilacyjne ustępują miejsca agresywnym nacjonalizmom

A) Rozstrzygnięcie: NieB) Uzasadnienie: Bohaterka ocenia pozytywne arystokrację, jest przekonana o jej wyższości (co ja nazwałabym klasą wyższą, stanowi dobrą rasę), o odgrywaniu przez nią ważnej roli w świecie (Arystokracja odgrywa ważną rolę na świecie), o cywilizowaniu przez nią „niższych stanów” (polor, którego od arystokracji uczą się nawet niższe stany). Wskazuje na jej zalety ujawniane w działaniu (odznaczy się: energią, rozumem, a choćby tylko szlachetnością), bycie autorytetem moralnym dla niższych stanów (raz dlatego, ażeby inni mieli w nich żywe wzory, a po wtóre, ażeby mieli podnietę do szlachetnych czynów). W całym utworze jest wiele przykładów, które zaprzeczają tej opinii, np. arystokraci nie pracują, są próżniakami (Starski, Izabela Łęcka), nie szanują pracy innych ludzi (Łęcka uważa, że praca jest rodzajem pokuty za grzech), trwonią majątki (Starski, Krzeszowski). Ich postawa moralna budzi zastrzeżenia (małżeństwa dla pieniędzy, zdrady małżeńskie, Starski – łowca posagów, Łęcka flirtująca w obecności narzeczonego).

stara szlachta

• (Wirski, ojciec Wokulskiego) żyje wspomnieniami, nie potrafi zapomnieć o przeszłości, marzy o odzyskaniu majątku (na drodze sądowej), nie próbuje rozpocząć nowego życia
• Wirski – bankrut, gdyż w młodości trwonił majątek; stoczył się na niziny społeczne; pracuje w składzie węgla, a dorabia przepisując u adwokatów; chodzi ubrany jak żebrak;
• Ojciec Wokulskiego – w młodości stracił majątek; przed tym oceniał ludzi według pochodzenia i majątku; wiedza w jego oczach nie stanowi wartości; bardzo leniwy, nie znosił pracy; skłonny do pieniactwa

nowa szlachta

• (Stanisław Wokulski) ceni wiedzę i umiejętności, praca jest dla niego miernikiem wartości człowieka, świetnie porusza się w świecie kapitalistycznym
• cechy: to spadkobiercy wartości po arystokracji
• po stracie majątków nie potrafili dostosować się do realiów życia
• warstwa zamierająca, po uwłaszczeniu chłopów nie potrafi już gospodarować, nadal trwoni pieniądze, zadłuża się, wyprzedaje, przenosi do miasta, gdzie też nie umie się przystosować do nowych warunków życia

Zapoznaj się z poniższym fragmentem tekstu Aliny Kowalczykowej „Nowa Panorama Literatury Polskiej”.Spacer Wokulskiego z miasta ku Wiśle jest ukazany w „Lalce” dwukrotnie; za każdym razem przystaje po drodze, by objąć wnikliwym spojrzeniem panoramę miasta. Raz jest piękna i radosna, drugi raz – rozpaczliwie smutna. Bo jej obraz jest zmienny, jak emocje bohatera. Gdy Wokulski żywi się marzeniami o łaskawości uwielbianej panny, szczęście nadaje barwy jego obrazowi świata: Doszedł do Alei Jerozolimskiej i skręcił nią ku Wiśle. Owiał go rześki wiatr wschodni (…) Uśmiechał się do piaskarza wiozącego swój towar nędznym koniem w podługowatej skrzyni, a żebrząca wiedźma wydała mu się bardzo miłą staruszką; cieszył go świst rozlegający się w fabryce i chciał pogadać z gromadką rozkosznych malców... Nie dostrzega nawet, że „rozkoszni malcy” rzucają właśnie kamieniami w Żydów. Gdy bohater jest zrozpaczony, inaczej postrzega to samo Powiśle: jako uosobienie zła, nędzy i występku, ohydne zagrożenie dla całego miasta: wznosił się tu pagórek najobrzydliwszych śmieci, cuchnących, niemal ruszających się pod słońcem, a o kilkadziesiąt kroków dalej leżały zbiorniki wody, którą piła Warszawa. Symbol końca wszelkich nadziei, rozkładu, choroby i śmierci. Jaki wpływ na postrzeganie Powiśla przez Wokulskiego mają emocje? Uzasadnij swoje zdanie własnymi słowami, odwołując sie do słów Aliny Kowalczykowej.

• w powieści obserwujemy proces deklasacji szlachty(tzw. „wysadzona z siodła”)[deklasacja - utrata przez jednostkę lub klasę jej pozycji w strukturze klasowo-warstwowej społeczeństwa].
• bohaterowie należący do tej grupy nie posiadają już majątków, mieszkają w mieście i próbują odnaleźć się w nowych warunkach
• ich życie w dużej mierze zależy od wieku
• ta warstwa nie reprezentuje żadnych wzorów do naśladowania, nie ma żadnych ideałów, wartości (wyjątek Wokulski), dlatego też oceniona jest także negatywnie

wskazane są pozytywne cechy tej grupy społecznej (wskazane zostały te cechy, których brak polskiemu społeczeństwu)

• Ignacy Rzecki (subiekt)
• Mraczewski (subiekt, sprzedawca; pewny swego uroku i wdzięku)
• Szprot (ajent handlowy)
• Węgrowicz (radca)
• Deklewski (fabrykant powozów)
• Stawska (ideał uczciwościi pracowitości)
• Klejn