Budowa zdania pojedynczego

Temat: Powtórzenie wiadomości o budowie zdania pojedynczego.

Po dziejszej lekcji powinieneś:& wiedzieć, czym jest podmiot i orzeczenie, & umieć wskazać podmiot i orzeczenie w zdaniu, & umieć wskazać związki wyrazów w zdaniu, & umieć narysować wykres zdania pojedynczego.

Każde zdanie składa się z wyrazów, które są jego poszczególnymi częściami. Najważniejsze części zdania to podmiot i orzeczenie.

PODMIOT to część zdania, która nazywa wykonawcę czynności. Odpowiada najczęściej na pytania: kto? co?

ORZECZENIE to część zdania, która nazywa czynność lub stan. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?

co?

co robią?

Średniowieczne utwory ukazują wzór rycerza.

orzeczenie

podmiot

Zdanie pojedyncze to wypowiedzenie, które zawiera tylko jedno orzeczenie, np. Rycerze bronili dóbr swojego pana.

orzeczenie

Może składać się z podmiotu i orzeczenia lub samego orzeczenia.

Dziecko czyta. Pada deszcz. Pies szczeka.

Biegam. Chodźmy! Będę.

Może także oprócz podmiotu i orzeczenia zawierać inne określenia.

Zadanie 1. W podanych zdaniach wskaż podmioty. Kliknij na odpowiedni wyraz.

Średniowieczni

rycerze

tworzyli

ważną

grupę

społeczną.

jako

służył

najpierw

rycerza

na

Kandydat

paź.

bronią.

i władania

jazdy konnej

uczył się

chłopak

Młody

Zadanie 2. W podanych zdaniach wskaż orzeczenia. Kliknij na odpowiedni wyraz.

jako giermek.

służbę

rozpoczynał

młodzieniec

latach

Po kilku

Towarzyszył

rycerzowi

na turniejach.

doświadczenie.

zdobywał

W ten

sposób

Budowa zdania przypomina trochę rodzinę. Jest mama i tata, czyli podmiot i orzeczenie oraz dzieci, czyli pozostałe części zdania (wyrazy).

Zatem zdanie: Średniowieczni rycerze tworzyli ważną grupę społeczną, można przedstawić w następujący sposób:

W zdaniach wyrazy łączą się ze sobą tworząc tzw. związki wyrazowe.Podmiot i orzeczenie tworzą zawsze związek główny. Pozostałe związki to tzw. związki poboczne.

Średniowieczni rycerze tworzyli ważną grupę społeczną.

co robili?

związek główny

tworzyli

rycerze

jacy?

średniowieczni

rycerze

co?

grupę

tworzyli

związki poboczne

jaką?

ważną

grupę

jaką?

społeczną

grupę

Zadanie 3. Wypisz związki wyrazów z podanych zdań.

Młody i silny Bolko walczy z dużym zaangażowaniem.

Niższy Godfryd sprytnie unika uderzeń przeciwnika.

Za chwilę mistrz pokaże chłopakom swój słynny cios.

Część wyrazów w zdaniu łączy się z podmiotem, a część z orzeczeniem. Podmiot wraz z określeniami to grupa podmiotu. Orzeczenie wraz z określeniami to grupa orzeczenia.

Przykład:

co?

co robią?

Średniowieczne utwory ukazują wzór rycerza.

orzeczenie

podmiot

grupa orzeczenia

grupa podmiotu

Zależności między wyrazami w zdaniu pojedynczym można przedstawić za pomocą wykresu.

Średniowieczne utwory ukazują wzór rycerza.

co robią?

utwory

ukazują

Rysowanie wykresu zaczynamy od znalezienia w zdaniu podmiotu i orzeczenia. W tym zdaniu są to "utwory" (podmiot) i "ukazują" (orzeczenie). Zapisujemy je na górze wykresu w jednej linii. Między nimi na strzałce wpisujemy pytanie. Następnie czytamy zdanie i sprawdzamy, z którą częścią zdania (podmiotem czy orzeczeniem) łączą się pozostałe wyrazy. Zapisujemy w odpowiednim miejscu na wykresie. Jak widać na wykresie nie wszystkie części zdania łączą się bezpośrednio z podmiotem lub orzeczeniem; mogą także łączyć się między sobą.

jakie?

co?

średniowieczne

wzór

kogo?

rycerza

Oprócz związków wyrazowych w skład zdania pojedynczego mogą w chodzić tzw. szeregi. Są to ciągi wyrazów, w których nie da się wyróżnić wyrazów określających i określanych. Wyrazy w szeregu są oddzielone przecinkiem lub połączone spójnikami: i, lub, oraz, lecz, albo, ale, ani.

Ludzie słuchają opowieści o królach, rycerzach i smokach.

szereg

(wyrazy: królach, rycerzach i smokach nie określają się nawzajem i nie są sobie podporządkowane)

Sprawdź, ile umiesz. Odpowiedz na pytania: 1. Czym jest podmiot? 2. Co to jest orzeczenie? 3. Po czym poznajemy zdanie pojedyncze? 4. Narysuj wykresy zdań: * Wysoki mężczyzna sprężystym krokiem szedł przez park. * Mała Jola dała swojej mamie piękne czerwone tulipany.

Jeżeli potrafisz odpowiedzieć poprawnie na te pytania, osiągnąłeś cel lekcji. Jeżeli z czymś masz jeszcze problem, wróć do prezentacji, zajrzyj do notatek lub podręcznika.