BAROK-EPOKA KONTRASTÓW

Barok- epoka kontrastów

Wprowadzenie do epoki

Z zamętu i niepewności w dziedzinie nauki, polityki, religii wyłoniło się nowe poczucie piękna. Estetyka baroku doceniała przede wszystkim element przemiany, zmienności oraz cudowności i splendoru. Artysta powinien olśniewać odbiorcę i w tym celu wykorzystywać efekt niespodzianki, złudzenia, kontrastu. Ideałem twórców epoki baroku była synteza sztuk. W dramacie łączyli oni słowo z muzyką i tańcem, w operze – nowo powstałym gatunku – muzykę z elementami teatru, efektami malarskimi i inżynierskimi, w architekturze sprzęgali w całość sztukę budowlaną, rzeźbę i sztukę ogrodów. Artyści barokowi uważali, że skoro cały świat, poddany nieustannej przemianie, jest w ruchu, to trzeba uchwycić w sztuce moment metamorfozy, stawania się. Sztukę baroku cechowało zatem zamiłowanie do ujęć zdynamizowanych. Nieatrakcyjne stały się renesansowa symetria czy harmonia. W dziele barokowym część przeciwstawiona została całości, szczegół (dziwny, niezwykły) – ogółowi. Za pomocą dysharmonii i kontrastu twórcy podkreślali dramatyzm przedstawienia i własną perfekcję, służące perswazji – przekonaniu odbiorcy do własnych racji. Artyści baroku nie szukali w świecie prawd stałych i niezmiennych. Chcieli ukazać jego – choćby przelotną – niezwykłość i cudowność. Dlatego operowali bogatą paletą barw, sięgali po kolorystykę jubilerską: barwy pereł, metali i kamieni szlachetnych, by uzyskać efekt blasku, migotliwości, zmienności natężenia koloru. Ludzie sztuki doceniali w XVII w. zmysłowy urok świata. Kanon piękna poszerzył się o tematy codzienności, zwyczajności czy nawet brzydoty. Poczucie piękna jest bowiem subiektywne, a to, co świetne i upragnione, szybko może stać się marnością – zdają się mówić dzieła baroku. Zapoznaj się z prezentacją przygotowaną w serwisie Humaniści w ZSOiZ- kliknij TUTAJ

W XVII w. obóz reformacji umocnił się doktrynalnie i politycznie. Wyznania protestanckie (luteranizm, kalwinizm, anglikanizm), obejmujące głównie północ Europy, stały się religiami państwowymi w Szwecji, Danii, Anglii i wielu księstwach Rzeszy Niemieckiej. Z kolei katolicyzm umocnił się po soborze trydenckim (zakończonym w 1563 r.). Jego efektem była kontrreformacja – ruch mający na celu reformę wewnętrzną Kościoła i walkę z różnowiercami. Kontrreformację krzewił działający dynamicznie zakon jezuitów. W podzielonej religijnie Europie (katolicyzm, protestantyzm, prawosławie, islam) wyznawca religii państwowej w danym kraju mógł być uznany za heretyka zaraz po przekroczeniu granicy swojej ojczyzny. Nie znano wówczas idei ekumenizmu; sądzono, że tylko jedno wyznanie jest słuszne i zapewnia zbawienie. Udziałem wielu myślicieli, ale też zwykłych ludzi, stały się niepokoje i wątpliwości religijne prowadzące do konwersji (zmiany wyznania). W wielu krajach szerzyła się nietolerancja religijna inspirowana przez tych, którzy na danym obszarze stanowili większość wyznaniową.

Wiek XVII przyniósł pierwszą wojnę totalną: w wojnie trzydziestoletniej (1618–1648) wzięły udział niemal wszystkie państwa Europy Środkowej i Północnej (Rzeczpospolita formalnie w niej nie uczestniczyła). Wojna spowodowała straszliwe wyludnienie Niemiec (w niektórych częściach kraju nawet siedemdziesięcioprocentowe), ukazała też, jak iluzoryczna może być potęga panujących i zwycięstwa ich wodzów. Upadek autorytetów władców był widoczny na całym kontynencie, np. parlament Anglii w majestacie stanowionego przez siebie prawa ściął króla Karola I Stuarta, w Rosji car Dymitr Samozwaniec został niespodziewanie wyniesiony na tron i obalony po kilkunastu miesiącach, do abdykacji zostali zmuszeni władca Polski Jan Kazimierz i szwedzka królowa Krystyna. Sposobem na uśmierzenie niepokojów wewnętrznych i zapewnienie państwu autorytetu stało się wzmocnienie władzy królewskiej. Tendencje absolutystyczne objęły całą Europę, wyjątkiem były Rzeczpospolita Obojga Narodów i Wenecja, gdzie panował ustrój demokratyczny (ale korzystała z niego tylko jedna klasa obywateli). Naszym kontynentem wciąż wstrząsały bunty poddanych, rewolty, wyczerpujące i nieprzewidywalne wojny. Zwykłemu człowiekowi epoki baroku wydawało się, że światem polityki rządzi ślepa i kapryśna Fortuna.

Renesansowym wyobrażeniom o ładzie, prostocie i harmonii świata zaprzeczyły już odkrycia naukowe z przełomu XVI i XVII stulecia. Galileusz (1564–1642) skonstruował teleskop, dzięki któremu mógł zobaczyć na niebie więcej, niż widział ktokolwiek przed nim, np. plamy na Słońcu czy księżyce Jowisza. Z kolei wynaleziony przez Holendrów mikroskop pozwolił zobaczyć świat dotąd niewidzialny (np. bakterie, ciałka krwi). Konsekwencje tych odkryć były ogromne: oto dla ludzi tej epoki wszechświat rozszerzył się w makro- i mikroskali. Wykształcony człowiek tej epoki, zawieszony między nieskończonością mikro- i makrokosmosu, nie mógł znaleźć w świecie swego miejsca. Ponadto badania doświadczalne (empiryczne) dowodziły, że nie można już ufać dawnym autorytetom naukowym (np. Arystotelesowi). Świat stał się nieznany i zawikłany, jakże inny od tego, który jawił się renesansowym myślicielom.

Prawdopodobnie nazwa „barok” pochodzi od portugalskiego słowa barocco oznaczającego perłę o nieregularnym kształcie – rzadką, dziwną, a więc pożądaną. Prekursorami baroku byli Włosi już w XVI w., w większości krajów europejskich epoka ta trwała cały wiek XVII i połowę XVIII. Kultura baroku miała charakter ekspansywny: oprócz Europy ogarnęła także Amerykę Południową i Amerykę Północną, dokąd sztukę i literaturę przenieśli Hiszpanie i Portugalczycy.

Barok jest często nazywany epoką przeciwieństw. Z jednej strony to czas niesłychanego rozwoju architektury, malarstwa, muzyki, literatury czy sztuki ogrodów, a także czas przełomowych odkryć w zakresie przyrodoznawstwa. Z drugiej zaś – to okres wyniszczających wojen (często wynikających z pobudek religijnych), polowań na czarownice, okresów głodu spowodowanych wojnami i „małym zlodowaceniem” – nagłym oziębieniem klimatu. Poczucie niestabilności stało się udziałem niemal wszystkich ludzi Europy. Obejrzyj prezentację przygotowaną w serwisie Humaniści w ZSOiZ- kliknij TUTAJ

Porównaj sposób portretowania postaci w sztuce Europy Zachodniej i Wschodniej. O czym świadczy taki sposób prezentacji? Element obrazu Portret Ludwika XIV Portret Antoniego Stanisława Szczuki poza fryzura ozdoba twarzy prawa ręka lewa ręka rekwizyty strój tło Hiacinthe Riguad Portret Ludwika XIV Portret Antoniego Stanisława Szczuki

W pięciozdaniowej wypowiedzi opisz życie codzienne w baroku. Skorzystaj z informacji zawartych w podręczniku lub innych dostępnych źródeł.

Scharakteryzuj polskiego Sarmatę. Wąsaci Sarmaci- KLIKNIJ

Szlachta w Polsce wytworzyła własny typ kultury, który – oparty na wspólnym poczuciu potęgi i tradycji rodowej – nazwany został sarmatyzmem. Źródłem były podania o starożytnym narodzie Sarmatów, od których szlachta wywodziła swój rodowód. Były to oczywiście legendy, które nie znalazły potwierdzenia historycznego. Idea sarmatyzmu ukształtowała portret walecznego, dumnego i dbałego o rodzimą tradycję szlachcica. Z czasem pojęcie to nabrało cech ujemnych, łączono je z niechęcią do reform, zacofaniem, ograniczeniem i nadużywaniem praw. Obraz szlachcica Sarmaty zawarł w Pamiętnikach Jan Chryzostom Pasek. Wacław Potocki podjął krytykę szlachty nadużywającej prawa. Przeczytaj tekst Czesława Hernasa dotyczący polskiego baroku i wyjaśnij termin megalomania. W piśmiennictwie XVII w. odkrywano nieraz rysy megalomanii narodowej. Istotnie, kiedy ks. Wojciech Dembołęcki przekonywał czytelników [...], że królestwo polskie jest „najstarodawniejsze” w Europie i że językiem polskim (też najstarszym) Bóg przemawiał w raju do Adama i Ewy, to można by w tym widzieć świadectwo megalomanii narodowej, gdyby nie fakt, że już pierwsi czytelnicy książki Dembołęckiego żartem lub oburzeniem kwitowali ten rozmach fantazji i brak umiaru. Zamiast o megalomanii należy mówić o znamiennym dla wieku XVII poczuciu wielkości narodowej i przekonaniu o dawności tradycji. [...] u schyłki epoki [...] „skurczyła się i sława, i polskie granice” (Wacław Potocki). Poczucie narodowej wielkości ustąpiło miejsca pesymizmowi i fali wzrastającego autokrytycyzmu. Czesław Hernas, Barok, Warszawa 1998, s. 9–12.

Określ wpływ ruchu kontrreformacyjnego na kulturę barokową. Kontrreformacja (łac.) – reakcja na reformację w Kościele katolickim, zapoczątkowana na soborze trydenckim (1545–1563), dążyła do odnowienia Kościoła poprzez uporządkowanie prawd wiary, była skierowana przeciw protestantom. Największe zasługi na polu kontrreformacji miał powstały w 1534 roku zakon jezuitów; wprowadzono nowe formy duszpasterstwa, zakładano szkoły zwane kolegiami, które odznaczały się wysokim poziomem.

Jakie skutki dla kultury polskiej przyniosły wojny toczące się w XVII w.?

Zestaw cechy obu epok. Renesans Barok

Koniec odrodzenia zaznaczył się kryzysem renesansowych ideałów. Świat objawił się człowiekowi jako nietrwały, a życie niezwykle kruche. Tę myśl kontynuowała epoka baroku, której nazwę można rozumieć nie tylko w sposób dosłowny. W języku portugalskim barocco oznacza wyjątkową perłę o kapryśnych kształtach, które nie dają się ująć w reguły. Dysharmonia będąca zaprzeczeniem porządku, niejasność i paradoks stały się wyznacznikami nowego okresu. Człowiek epoki baroku miał świadomość wewnętrznego rozdarcia. Z jednej strony zauważał piękno świata, z drugiej – przemijanie. Nauka odkrywała nieskończoność, której nie można ująć za pomocą rozumu. Cechami sztuki stały się: niepokój i ruch, obce były jej ład i harmonia renesansowego klasycyzmu. Barokowy wzorzec piękna ukształtował się w oparciu o indywidualizm, ekspresję i zmysłowość. Przyjmuje się, że barok trwał od końca XVI wieku po wiek XVIII. Wypisz cechy baroku na podstawie dzieł oraz wydarzeń przedstawionych na osi czasu w podręczniku.

Humaniści w ZSOiZ

Wysłuchaj audycji radiowej zatytułowanej "O Sarmatach i sarmatyzmie"- kliknij TUTAJ

Wszystkie materiały są własnością intelektualna wydawnictw: GWO, WSiP, Nowa Era. Zebrane w jednym miejscu służą tylko i wyłącznie do celów edukacyjnych.